देवदास सारे!

गुंगी आम्हाला हवीशी वाटते 

दुःख पचविण्या थोडी घ्यावीशी वाटते. 

मनाने इतके कमजोर झालो आहोत,
की काहीही वाईट बघवत नाही, काहीही वाईट सहवत नाही.
मग उपाय म्हणून घ्यायची थोडी,
हळूहळू वाटे दुःखाचीही गोडी. 

या नव्या दारूचे नाव उत्सव आहे.
'केसरी'वाल्याने औषध म्हणून तयार केले,
औषधच आता दारू बनून 'लोकमान्य' झाले! 

जन्म स्वतःचा -साजरा केला.
मेल्यावर दहावाही साजरा केला. 
प्रत्येक वेळी गावजेवणे घातली,
स्वतःबरोबरच इतरांनाही पाजली. 

मेव्हण्याच्या बेष्ट फ्रेंडच्या चुलत काकाच्या नातवाला 
तब्बल सदतीस टक्के पडले की आम्ही 
सेलिब्रेट करतो.
बॉम्ब फुटल्यावर आपण वाचलो म्हणत,
सेलिब्रेट करतो.
'खाने वालोंको खाने का बहाना चाहिए' म्हणत 
सेलिब्रेट करतो. 
कशाबद्दल ते विचारू नका, 
कशाबद्दलही आम्ही
सेलिब्रेट करतो! 

भारताचे नशीब चांगले की इथे अनेक अनेक महापुरुष झाले. 
नसते इतके थोर लोक, तर जन्मदिवस कोणाचे असते साजरे केले?!
त्यांनी काय सांगितले हे फारसे नाही महत्वाचे,
सेलिब्रेट करण्या निमित्त तेवढे अगत्याचे. 

ही उत्सवाची दारू फार सहज चढते.
दारूच म्हणल्यावर काय, या दारूचीही सवय होते.
मग एक उत्सव पुरत नाही, दिवस मोकळा उरत नाही.
एकाचे दोन दोनाचे चार चारचे चारशे... लग्न जयंत्या मयत बारशे!
याचा उत्सव त्याचा उत्सव, ज्याचा त्याचा सर्वांचाच उत्सव,
वर्षाचे दिवस पुरेना तेव्हा एकाच दिवशी दोन-दोन उत्सव. 

सल्ला माझा, 
एकाच उत्सवात दुसरा उत्सव बेमालूमपणे मिसळावा. 
ईद दिवाळी बरोबर शॉपिंग उत्सव सुद्धा साजरा करावा!
जागरूक नागरिक वगैरे झालो तरीही आंदोलनांचाही उत्सव करावा! 

गुंगी महत्वाची, गोट्या खेळण्याचीही वर्ल्डसिरीज ठेवावी,
हे कमी वाटल्यास गोट्या प्रीमियर लीग साजरी करावी.
संघ जिंकल्यावर मुख्यमंत्रीसुद्धा बेफाम नाचतील गाणी गातील,
असा हा सोहळा आयोजित करावा, खुलेआम उत्सवाचा नशा करावा! 

सत्य पचवणे कठीण झाले. वास्तव बघणे नकोसे झाले.
आपण आपले गुंगीतच रहावे, सारे जग रम्य लागे!
सुख आपले, दुःख आपले सेलिब्रेट करूया.
श्वास घेणे, पाणी पिणे सेलिब्रेट करूया.
काहीही झाले तरी नशा हवा आहे,
सेलिब्रेट करूया, सेलिब्रेट करुया...!!

- तन्मय कानिटकर 

ओझी वाहणारी गाढवं

" सवाल से सबकी फटती क्यूँ है? कोई जवाब नहीं इसलिए??" 

गुलाल सिनेमातला हा डायलॉग मला अतिशय आवडतो. खरोखरच प्रश्न विचारायला सुरुवात केली की लोक आधी दुर्लक्ष  करायचा प्रयत्न करतात. मग उडवा उडवीची उत्तरं देतात. तरीही प्रश्न विचारात राहायचं मग ते चिडतात, संतापतात. सगळ्यात शेवटी प्रश्न विचारणाऱ्यावर खरे/खोटे आरोप करतात. प्रश्न विचारायचा अधिकारच काय असा प्रतिसवाल करतात. आणि तरी प्रश्नकर्ता टिकून राहिला तर मात्र त्याला उत्तरं मिळतात किंवा उत्तरं नाहीत अशी शरणागती तरी मिळते. 

आपल्याला लहानपणापासून "मोठ्यांनी सांगितलं की ते प्रश्न न विचारता ऐकायचं अशी शिकवण मिळत असते." काही घरांत प्रश्न विचारायला मुभा असली तरी एका विशिष्ट मर्यादेपर्यंतच. त्यापुढे प्रश्न गेले की मग 'लहान आहेस आम्ही सांगतो ते ऐक' असं दरडावून सांगितलं जातं. एकुणात काय तर मोठे सांगतील ते गपचूप ऐकायची संस्कृती. आणि अशा परिस्थितीत आपण वैचारिक दृष्ट्या गुलाम झालो तर नवल ते काय? 

माणूस मोठा होईपर्यंत प्रश्न विचारायचे विसरूनच गेलेला असतो. आणि इतर जगालाच असे नव्हे तर साधे साधे प्रश्न तो स्वतःलाही विचारणे सोडून देतो आणि माझ्या मते ते जास्त भयानक आहे. कारण स्वतःलाच प्रश्न विचारले नाहीत तर इतर जगाला कधी विचारताच येणार नाहीत. प्रश्नांमध्ये जी ताकद असते त्याला लोक भितात. त्यामुळे स्वतःला प्रश्न पडूच द्यायचे नाहीत अशी सवय अनेकांनी लावून घेतलेली असते. एकदा एखादा प्रश्न पडला आणि त्याचे उत्तर मिळाले नाही तर झोप लागणार नाही अशी भीती असते! आणि प्रश्न सुटावा म्हणून कोणाला विचारायचीही चोरी. बाहेरचे काय म्हणतील, मला हसतील का वगैरे वगैरे भंपक समजुती. मग प्रश्न पडूच द्यायचे नाहीत. आणि कोणाला पडत असतील तर त्याला दूर खेचायचे. त्याला म्हणायचं "बाबा रे कसले भयानक प्रश्न पाडून घेतोयस आणि स्वतःची झोप घालवतोयस. त्यापेक्षा ही घे एक अफूची गोळी. चघळत बस. सगळं विसरशील."

शिवाय दररोज बाजारात नवनवीन प्रकारच्या अफू येतंच असतात. आज काय तर आयपीएल, उद्या काय तर अजून काही, परवा तिसरेच काहीतरी....! 

....

माझा आयपीएल वर राग नाही...ना भोगवादी म्हणून टीकेची धनी होणाऱ्या आजच्या संस्कृतीवर. कारण या सगळ्या गोष्टी तर केवळ रोगाची लक्षणं आहेत. खरा रोग आहे की आपण प्रश्न विचारायचे विसरून गेलो आहोत. आपली माहिती घेण्याची, ज्ञान मिळवण्याची, बहुश्रुत होण्याची भूक संपली आहे. किंवा आपण ती या असल्या अफूच्या गोळ्यांची नशा करून करून संपवून टाकली आहे. स्वतःला एकही प्रश्न विचारावासा न वाटणं हे दुर्दैवी आहे. 

एक प्रयोग करून बघा, सकाळी उठल्यापासून आपण करतो त्या प्रत्येक कृतीबाबत प्रश्न विचार स्वतःला. आपल्या सवयींबाबत, आपल्या बोलण्याबाबत, आपल्या वागण्याबाबत, आपल्या श्रद्धांबाबत... आपल्या प्रत्येक गोष्टीबाबत प्रश्न विचारून स्वतःला भंडावून सोडा. आणि तुमच्या असं लक्षात येईल की जवळ जवळ ५०% गोष्टी आपण उगीच करत असतो, किंवा त्या करण्यामागे आपण कसलाही विचार केलेला नसतो. अगदी ऑफिस मध्ये पलीकडच्या टेबल वर बसलेल्या बाईंचे बॉस बरोबर कसे अनैतिक संबंध आहेत इथपासून ते पुढच्या महिन्यातली इंडिया-ऑस्ट्रेलिया क्रिकेट सिरीज ऑस्ट्रेलियाच जिंकणार कारण दाउदने सगळं फिक्स केलेलं असतं इथपर्यंत आपण काहीही बोलत असतो. आणि हे बोलत असताना कुठलाही सारासार विचार आपण करत नसतो. इथेच आपण समजा स्वतःला प्रश्न विचारायची सवय ठेवली असती तर काय झालं असतं ते पाहू. आपण विचार केला असता- पलीकडच्या टेबल वरच्या बाईंचा आणि माझा काय संबंध? त्यांचे कोणाशी कसे संबंध असावेत हे मी ठरवू शकतो का?तो मला अधिकार आहे का? त्यांचे संबंध काही का असेनात ते अनैतिक आहेत हे कसं ठरवायचं? नैतिकता म्हणजे काय? आपल्याला जे कळलंय तेच सत्य आहे काय? की नाण्याची ती केवळ एक बाजू आहे? प्रत्येक गोष्ट काळी आणि पांढरी या दोनच सांगत बघता येते का? की ग्रे शेड्स पण असतात जगात? 

बाप रे! पहिल्याच प्रसंगावर आपण किती विचार केला आणि किती प्रश्न काढले. अजून असंख्य प्रश्न पाडून घेता येतील. आणि घ्यायला हवेत. कसलेच प्रश्न नाही पडले तर प्रगती होणार कशी? प्रश्न नाही पडले तर समाजात प्रगल्भता येणार कशी? 

आम्ही इथे स्वतःला प्रश्न विचारात नाही. प्रश्न पडून अस्वस्थ होत नाही, उत्तरं मिळाली नाहीत तर तळमळत नाही. कसलीच आस नाही. कसलाच ध्यास नाही. असलाच तर केवळ हव्यास. अफूच्या गोळीचा! आदल्या वेळची गोळी आता परिणामकारक नसते. म्हणून प्रत्येक वेळी नवीन काहीतरी...! 

.....

परिवर्तन हवे असेल तर प्रश्न विचारा. प्रश्न विचारल्याने उत्तरांचा शोध सुरु होईल. प्रश्नच नाही तर आजच्या अडचणींना उत्तरं तरी कशी मिळणार? 'हे असंच असतं' असं कोणी म्हणल्यावर 'का असंच असतं?' हे विचारणार आहोत का आपण? तर आणि तरच परिवर्तन होऊ शकेल. 

प्रश्न विचारा स्वतःला... प्रश्न विचारा पालकांना... प्रश्न विचारा आजूबाजूच्या प्रत्येकाला... उत्तरं मिळाली नाहीत तर झुगारून द्या त्या गोष्टी. भंपक गोष्टी. पण प्रश्न विचारायचे थांबू नका. वर्षानुवर्षे मूर्खासारख्या किंबहुना गाढवासारख्या सवयी लावून घेतल्या आहेत आपण. होय, गाढव आहोत शुद्ध... भंपक चालीरीती, समजुती आणि विचारांची गाठोडी  वाहण्या व्यतिरिक्त काय करतो आहोत आपण? 

एक गोष्ट वाचली होती लहानपणी- एक गाढव वाघाचं कातडं पांघरून वाघ बनायचा प्रयत्न करतं आणि कसं गोत्यात येतं.. आपलं आज तसंच झालं आहे. माणसाचा मुखवटा लावलेली गाढवं आहोत आपण आणि याच गोष्टीमुळे गोत्यात आलेलो आहोत.  गाढवपणा सोडून 'माणूस' होऊ त्या दिवशी आपला माणूस म्हणून उत्कर्ष होईल. तोपर्यंत ओझी वाहण्याची क्षमता तेवढी वाढवत राहू आणि त्यालाच प्रगती समजायचा 'गाढवपणा' करत राहू...!!!!

भय

रात्रीची मला फार भीती वाटते.

दिवसा कामाचे डोंगर उपसायचे असतात,

कट्ट्यावर निवांत गप्पा छाटायच्या असतात,

पण रात्री मी अंथरुणावर अंग टाकतो

जेव्हा, पांघरून ओढून डोळे मिटतो,

तेव्हा,

तेव्हाच, रात्रीची मला भीती वाटते.

कामावर डेडलाईन्स पळताना जाणवत नाही काही,

मित्रांबरोबर मजा करतानाही जाणवत नाही काही.

जिभेचे चोचले पुरवण्यात अगदी दंग असतो,

रोज न चुकता ‘आयपीएल’चा रंग चढतो.

पण त्यानंतर जेव्हा दिवे मालवतो

अन् गादीवर आडवा होतो, तेव्हा,

तेव्हाच, रात्रीची मला भीती वाटते.

सत्य काय, स्वप्न काय? 

काहीच कळेना, हाय काय अन् न्हाई काय...

फ्रॉईड अन् नोलानच्या नादाला लागलो,

अतिविचाराने पुरता वाया गेलो.

दुःखाच्या वेळी, ’हे स्वप्न आता संपणार काय?’

वेडी आशा घेरू लागते.

सुखाच्या वेळी, ‘हे स्वप्न आहे की काय?’

वेडी चिंता घर करते.

दोन्हीचा परिणाम एकच-

रात्रीची मला फार भीती वाटते.

अंथरुणावर पडलो अन् डोळे मिटले की,

डोळ्याच्या बंद पडद्यावर चित्रे हलू लागतात.

भयानक विचार डोळ्यासमोर तरळू लागतात.

मी हा ‘शो’ बंद करण्यासाठी डोळे उघडतो,

भेदरून इकडे तिकडे बघतो, आणि जाणवते,

खोलीत मी एकटाच असतो...

तेव्हा,

तेव्हाच रात्रीची मला फार भीती वाटते.

एखाद्या ‘डेली सोप’ प्रमाणे, नको ते विचार

अगदी नेमाने येतात.

एकही दिवस सोडत नाहीत

अगदी रविवारीही येतात.

यांना हाकलायला फार कष्ट घ्यावे लागतात,

पॉझिटिव्ह विचारांच्या यांच्यावर तोफा डागाव्या लागतात.

एक दिवस हा दारूगोळा संपेल की काय,

भीती मला वाटते.

तेव्हा,

रात्रीची मला फार भीती वाटते.

ऑफिसातल्या डेस्कवर डोकं ठेऊन

झोप अनावर होऊन डुलकी मी काढतो.

पिक्चर बघायला गेलो की,

थेटरातल्या एसीमध्ये झोपा मी काढतो.

कारण तर स्पष्ट आहे, झोप माझी भ्रष्ट आहे.

गरगर फिरणाऱ्या पंख्याकडे बघत

झोप लागेल असे वाटते.

पण तीन वाजले तरी, झोप नाही.

विचारांची घाण तेवढी साठते.

म्हणतो मी- ही घाण साफ करायची आहे.

पण साला पाण्याची सध्या फार कमतरता आहे.

गादीवर पडताना, ‘आज झोप लागणार?’

की, ‘पहाट उजाडली तरी मी जागाच असणार?’

ही चिंता मला घेरते.

तेव्हा,

तेव्हाच, रात्रीची मला फार भीती वाटते.

रात्रीच्या थंड हवेत डोके माझे तापते,

दिवसभराचा शांतपणा गळून जातो,

विचारांच्या भोवऱ्यात मस्तक पार फिरून जाते.

समाज-व्यवस्था-आजूबाजूचे लोक,

यांवारच्या रागाचा पारा चढतो,

तडफडत तळमळत मी पडून असतो,

माझ्या या अवस्थेची मलाच भीती वाटते.

तेव्हा,

तेव्हाच,

रात्रीची मला फार भीती वाटते.

- तन्मय कानिटकर  

२१ मे २०१२.    

कोणार्क एक्स्प्रेस !

मध्यंतरी एका सामाजिक संस्थेच्या 'पोलिटिकल- इलेक्टोरल रीफॉर्म्स' या विषयावरच्या राष्ट्रीय परिषदेला जाण्याची संधी मला मिळाली. ही परिषद होती ओडिशा मध्ये. तिथे जाईपर्यंत ओरिसा म्हणणारा मी आता मात्र कटाक्षाने ओडिशा म्हणतो...! जसं पुण्याला पूना किंवा मुंबईला बॉम्बे म्हणलेलं आपल्याला आवडत नाही तसंच तिथले लोकही ओडिशा म्हणावं यासाठी आग्रही आहेत असे वाटले. ५ आणि ६ मे च्या या परिषदेसाठी मी ५ मेला पहाटे कोणार्क एक्स्प्रेसने भुबनेश्वर मध्ये पोचलो. रेल्वेने प्रवास माझी अत्यंत लाडकी गोष्ट आहे. रेल्वे मध्ये जी मजा येते ती विमानात नाही. आणि भारतीय रेल्वेने आम्हाला मुळीच निराश केलं नाही. एवढ्या लांबची गाडी अगदी वेळेत पोचली. या वेळी मी रेल्वेवर विशेष खुश झालो ते त्यांच्या अप्रतिम कॉफी साठी...! 

देशभरातून लोक परिषदेसाठी आले होते. एकुणात ती परिषद उत्तमच झाली. काही चांगल्या लोकांशी ओळखी झाल्या. राजकीय पक्षांचे नेते, नोकरशहा अशा मंडळींनी या परिषदेत उपस्थिती लावली आणि आपली मते मांडली. या परिषदेत सहभागी होण्याचा अनुभव नक्कीच  चांगला होता.

दोन दिवसांची आमची परिषद संपली त्या दिवशी संध्याकाळी ओडिशा बघायला बाहेर पडलो. उन्हाळ्यात भारतातल्या हिमालय वगळून  इतर कोणत्याही भागाप्रमाणेच ओडिशाही भयानक गरम होतं. तरी आमच्या नशिबाने आम्ही ज्या दिवशी पोचलो त्या दिवशी पहाटे पावसाची एक सर येऊन गेली होती. आणि पहाटे का होईना हवेत थोडाफार गारवा होता. दुपारनंतर मात्र भयानक हवा, जणू भट्टीच. 

भुबनेश्वर  पासून  अगदी जवळच धौली या ठिकाणी आम्ही बौद्ध स्तूप बघायला गेलो. याच प्रदेशात इतिहासातले सुप्रसिद्ध  कलिंगाचे युद्ध सम्राट अशोक लढला होता. ज्या ठिकाणी सम्राट अशोकाने बौद्ध धर्माची दीक्षा घेतली तिथे हा स्तूप बांधला असल्याचे आम्हाला तिथल्या माणसाने सांगितले. बुद्धामध्ये आणि बौद्ध गोष्टींमध्ये एक वेगळीच शांती असते असं मला नेहमी वाटतं. का माहित नाही...पण बुद्धाची ती शांत मूर्ती, ओठांवरचं स्मितहास्य, एकुणात बौद्ध धर्माला असलेली उदारतेची पार्श्वभूमी या सगळ्याचा तो एकत्रित परिणाम असावा. गेल्या वर्षी हिमाचल प्रदेश च्या स्पिती खोऱ्यातल्या बौद्ध मठात आम्ही गेलो होतो. त्यावेळी माझ्या मनातले सगळे विचार एकदम  शांत झाले होते. एक अनामिक शांतता मनाला लाभली होती. आणि त्यात मी अगदी तल्लीन झालो होतो. तिथली थंडी, दऱ्या, हिमालयाचं रौद्रभीषण रूप याचाही तो परिणाम असावा असं मला वाटलं होतं त्यावेळी. पण इथे ओडिशा मध्ये दूरदूरपर्यंत डोंगर दिसत नव्हते. एका टेकाडावरच हा स्तूप असला तरी आजूबाजूला सगळा प्रदेश सपाट. नजर जाईल तिथपर्यंत सपाट प्रदेशात शेती पसरलेली. शांतपणे संथपणे वाहणारी 'दया' नदी. उकाडा. अशी हिमालायापेक्षा संपूर्ण वेगळी भौगोलिक  परिस्थिती असूनही धौलीचा स्तूप बघताना मला तीच शांतता जाणवली जी मला हिमायालात जाणवली होती. आणि हेच मला विलक्षण वाटलं. कदाचित आधी म्हणल्याप्रमाणे हा बुद्धाचाच परिणाम असावा. दुर्दैवाने आम्ही जास्त वेळ तिथे थांबलो नाही. बस पुढे निघाली..  पुरी च्या समुद्राकाठी आम्ही पोचलो त्यावेळी समुद्राला भारती आली होती. अंधार पडला होता. आणि त्याहून महत्वाचं समुद्रातून उगवणारा नारंगी रंगाचा पौर्णिमेचा चंद्र दिसत होता. पहिल्यांदा ते दृश्य बघताना अक्षरशः श्वास रोखला गेला.आम्ही गेलो त्या दिवशी (६ मे) 'सूपरमून' होता. म्हणजे नेहमीपेक्षा चंद्र पृथ्वीच्या जास्त जवळ असल्याने मोठा दिसत होता. असा चंद्र उगवताना बघणं हे फारच जास्त अप्रतिम होतं. एकतर आजपर्यंत (गोवा नाहीतर कोकणात) कायम समुद्रात अस्त होणारे सूर्य-चंद्र बघायची सवय. पण भारताच्या पूर्व किनाऱ्यावर समुद्रातून होणारा चंद्रोदय मी पहिल्यांदाच बघितला. अपूर्व होतं ते! 

दुसऱ्या दिवशी दुपारी आमची पुण्याला परत यायची ट्रेन होती. पण thank god, पहाटे लवकर उठून कोणार्क ला जाऊन यायचा आम्ही निर्णय घेतला. पहाटे ४ वाजता आम्ही भुबनेश्वरहून निघालो. काहीही झालं तरी सूर्योदयाला कोणार्क मध्ये आपण असलं पाहिजे असं डोक्यात होतं. थेट कोणार्कच्या बीच वर गेलो. आणि समुद्रातून होणारा सूर्योदय सुद्धा बघितला!  ६ च्या सुमारास आम्ही कोणार्क च्या सूर्यमंदिराच्या आवारात शिरलो. आणि पुढचे दोन तास भान हरपून ते मंदिर बघू लागलो. इ.स.१२५० मध्ये बांधलेलं हे मंदीर शिल्पकलेचा आणि स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ठ नमुना आहे. सुरुवातीलाच असलेल्या एका चौथऱ्यावर असंख्य नर्तकी आणि सुंदर स्त्रियांची शिल्पे. वाद्य वाजवणारेही आहेत. एकूण संगीत संदर्भात असंख्य शिल्पे. काही शिल्पांमध्ये स्त्रिया नटत  सजत आहेत. 

हा चौथरा सोडला की मुख्य मंदिर सुरु होतं. याची रचना अशी आहे की हा एक रथ वाटावा. सात घोडे हा रथ ओढण्यासाठी. आता सात घोडे शिल्लक नाहीत. काळाच्या ओघात दोन फुटके तुटके घोडे शिल्लक आहेत. रथाला दिवसाच्या २४ तासांचं प्रतिक म्हणून २४ चाके आहेत. प्रत्येक चाकाला ८ प्रहर दर्शवणारे आठ आरे आहेत. आणि संपूर्ण मंदिर भरलं आहे ते खजुराहो मध्ये आहेत तशा लैंगिक क्रिया करतानाच्या स्त्री पुरुषांची शिल्पे. ही शिल्पे खरोखरच फारच सुंदर आहेत. इतक्या उघडपणे विविध प्रकारे संभोग करणाऱ्या स्त्री पुरुषांची शिल्पे असूनही ती बघत असताना पॉर्न फिल्म बघितल्यासारखं वाटत नाही. उलट त्या सौंदर्याचा आपण मुक्तपणे आस्वाद घेतो. मला वाटतं ती शिल्पे करताना त्याबाबत असणारा मोकळेपणा आणि प्रामाणिकपणा हा त्या शिल्पांमधूनच जाणवतो. आणि म्हणूनच कदाचित ती शिल्प व्हल्गर वाटली नाहीत मला. 

आपले पूर्वज खरच इतके मुक्त विचारांचे होते? आज काही मंडळी संस्कृती संस्कृती बोलत असतात. सेक्स हा शब्द उच्चारणं सुद्धा गुन्हा असल्यासारखे वागतात. पण ही मंदिरे काय सांगतात आपल्याला? आणि हे मंदिर काही फार अगदी बाबा आदम च्या जमान्यातले नाहीये. अवघ्या ८०० वर्षांपूर्वी आपला समाज इतका खुल्या विचारांचा होता की संभोग ही गोष्ट पवित्र मानून त्याचे उदात्तीकरण केले जात होते! इतकेच नव्हे तर मंदिरासारख्या सर्वांना खुल्या असणाऱ्या जागेवर अशी आडपडदा नसलेली शिल्पे कोरणे हे पराकोटीच्या प्रगल्भतेचं लक्षण आहे. बरं, असंही म्हणता येत नाही की यात फक्त नवरा बायकोचीच शिल्पे आहेत. कारण यात एक पुरुष दोन स्त्रिया, दोन पुरुष एक स्त्री, फक्त दोन स्त्रिया, अशी विविध प्रकारची शिल्पे आहेत. तथाकथित  'संस्कृती रक्षकांच्या' तालिबानी वृत्तीकडे बघता त्यांनी ही शिल्पे बघितली तर त्यांना कल्चरल शॉक बसून ते ही शिल्पे तोडायला निघतील अशी भीती वाटते...! 

इतर शिल्पांमध्ये सिंह आणि हत्ती हे प्राणी प्राधान्याने. कुठे युद्धातल्या हत्तीने शत्रूच्या सैनिकाला सोंडेत उचलले आहे तर कुठे शौर्याचे प्रतिक म्हणून सिंहाने हत्तीला ठार केलेले दाखवले आहे. युद्धाचा विजेता आपल्या घोड्यासह ढाल तलवार घेऊन जातानाचे शिल्प तर केवळ अप्रतिम. आणि त्याच घोड्याच्या पायदळी तुडवला जाणारा शत्रू..! कोणार्क मंदिराप्रमाणेच मंदिराचे आवारही प्रचंड मोठे आहे. आणि सरकारने हे सगळंच अतिशय सुंदर स्थितीत हे ठेवलेले आहे हे पाहून बरं वाटलं. निघावं वाटत नव्हतं. पण ऊन भयानक वाढलं होतं आणि पुण्याला परत येणारी ट्रेन सुद्धा पकडायची असल्याने आम्ही निघालो. रेल्वे ने परत येताना चिल्का सरोवर दिसलं. जगातलं दोन नंबरचं आणि आशिया मधलं हे सर्वात मोठे सरोवर. धौली बुद्ध स्तूपाच्या जवळून वाहणारी दया नदी चिल्का सरोवराच्या उत्तर भागात अरबी समुद्राला मिळते. चिल्काला निवांत पणे जायला हवं... विशेषतः थंडीमध्ये. थंडीत उत्तर गोलार्धातून सर्वात जास्त पक्षी चिल्काच्या प्रदेशात स्थलांतर करून येतात. त्यावेळी इथे वेळ घेऊन यायला हवं. परत एकदा धौली आणि कोणार्क मध्ये वेळ घालवावा असं वाटतं...शिवाय ओडीशामध्ये जंगलं आहेत. इतरही निसर्गसुंदर जागा आहेत ज्या बघायच्या राहून गेल्यात. त्यामुळे परत एकदा जायचं आहे ओडिशा मध्ये.. तशी संधी मिळाली तर सोडणार नाही हे निश्चित !  

क्रांतीचे दूत कोणास म्हणावे?

क्रांतीचे दूत ?!

मूर्ख आहेत ते जे काम करतात, परिस्थिती सुधारण्यासाठी,
शत्रू आहेत क्रांतीचे जे लढतात, अन्याय थांबवण्यासाठी.
कुठे कुठे चुकून परिवर्तन घडते आहे,
यानेच खरी क्रांती दूर जाते आहे.

समाज आपला निवांत आहे, आपल्याच आनंदात मश्गुल आहे.
चोऱ्या दरोडे बलात्कार झाले, कोणी कोणालाही ठार मारे,
मारू दे नां, आपण बरे अन आपले काम बरे..!
असे म्हणणारेच खरे क्रांतीचे दूत आहेत,
बाकी 'बदल घडवतो' म्हणणारे झूठ आहेत.

क्रांतीसाठी वातावरण कसे पोषक हवे,
त्यासाठी समाजात पुरेसे शोषक हवे.
म्हणून मतदान न करून शोषक निवडून द्यायलाच हवेत,
कसलीही कसर नको
म्हणून भंपक विरोधकही आपण निवडायलाच हवेत.

भ्रष्टाचार आम्हीच करतो कारण,
क्रांती जवळ यायला हवी आहे.
थंडपणे बसून राहतो कारण,
क्रांती जवळ यायला हवी आहे.

दूत होण्या क्रांतीचे, किती कष्ट करावे लागतात.
समोर कितीही काही घडले, मूग गिळावे लागतात.
परिस्थिती बिघडू देणे हेच आमचे ध्येय आहे
कारण आमचा विश्वास- यानेच क्रांती येणार आहे.

पण कोणालाच किंमत नाही, निष्क्रिय लोकांच्या योगदानाची.
सामाजिक कार्यकर्त्यांना तर कळतंच नाही, सतत बोंब आमच्या नावाची.
सामाजिक कार्यकर्ते म्हणे, अक्कल यांची दोन अणे.
काम करून कधी बदल होत नसतो,
निष्क्रियता हाच मंत्र- यानेच बदल घडत असतो!  

---------

या दूतांना वाटतं,
क्रांती म्हणजे नवीन पहाट असेल, क्रांती म्हणजे नवनिर्मिती असेल.
त्यांना कोणीतरी सांगायला हवे,
क्रांती म्हणजे अंधार असेल. क्रांती म्हणजे विध्वंस असेल.
सुक्याबरोबर ओलेही जळणार...
आणि ओले जळल्यावर धूर तेवढा होणार!

पैशासाठी अन्नासाठी पोटासाठी
होतील भीषण मारामाऱ्या
पाण्यासाठी, हवेसाठी.. रक्तासाठीही
होतील भीषण मारामाऱ्या
क्रांती म्हणजे काय असेल? यापेक्षा वेगळे काही नसेल.

क्रांतीचे हे दूत तेव्हा कपाळाला हात लावून बसतील.
कपाळ तरी शिल्लक असेल का??
की सगळ्यात आधी यांची डोकी उडवलेली असतील?

खरे सांगू?
क्रांतीसाठी वेळ यावी लागत नाही.
मुहूर्त पाहून सुरुवात करणारा क्रांती घडवत नाही.
परिस्थिती बिघडण्याआधीच ती सावरता येते.
त्या प्रयत्नांनाही क्रांतीच  म्हणले जाते.

निष्क्रिय राहून विध्वंस होण्यास खत पाणी द्यायचे,
की कृतीशील होऊन क्रांतीचे खरे दूत व्हायचे?
तुम्हीच आहे ठरवायचे,
क्रांतीचे दूत कोणास म्हणावयाचे...!


- तन्मय कानिटकर 
२३ एप्रिल २०१२