Saturday, November 17, 2018

क्लिकक्लिकाट


कित्येकदा डोळ्यांना एखादं दृश्य सुंदर दिसत असतं आणि ते आपण कॅमेऱ्यात पकडायला जातो. पण प्रत्यक्ष फोटो आणि आपण बघितलेली प्रतिमा यात फारच अंतर आहे असं वाटतं. एखादा सुंदर सूर्यास्त असतो. पण फोटो काढल्यावर त्या फोटोत इतर अनेक बिल्डींग्स, दिव्यांचे खांब, खांबांवरच्या तारा, पुढ्यात असणाऱ्या माणसांची डोकी असं सगळं सगळं त्या फोटोत दिसत असतं. आणि मग तो सुंदर सूर्यास्त अजिबात सुंदर नाही असं वाटू लागतं. खरंतर आपण आपल्या डोळ्यांना दिसतंय तशीच्या तशी प्रतिमा पकडत असतो. पण तरीही हा फरक राहतो. का बरं होतं असं? याचं कारण आहे आपला मेंदू! डोळ्यांच्या मागे पडद्यावर उमटलेली प्रतिमा आपल्या मेंदूकडे पाठवली जाते आणि आपला मेंदू त्यावर प्रक्रिया करतो. मेंदूत असणारं फोटोशॉपच असतं हे जणू. आपला मेंदू डोळ्याकडून आलेल्या प्रतिमेमधल्या अडचणीच्या गोष्टी सरळ डिलीट करून टाकतो. आणि फोकस करतो सूर्यास्तावर. आपला मेंदू कसा गंमतीदार काम करतो याचं हे एक छोटंसं उदाहरण. पण हे फक्त फोटोबाबत घडतं असं नव्हे तर आपल्या सर्वच अनुभवांच्या बाबतीत मेंदू हे करतो. एखाद्या हॉटेलचं जेवण आपल्याला कधीतरी आवडलेलं असतं. आणि पुढच्या वेळी अगदी तीच चव असली तरी आपल्याला आधीइतका आनंद येतोच असं नाही. याचं कारण, चव आणि चवीचा अनुभव या दोन स्वतंत्र गोष्टी आहेत. आपल्या प्राधान्याने लक्षात राहतो चवीचा अनुभव. सिंहगड चढून जाऊन मग केलेलं झुणका भाकरीचं जेवण आणि गाडीने थेट वर जाऊन केलेलं तेच जेवण यातल्या अनुभवात आणि अनुभवाच्या आठवणीत कसा फरक पडतो ते अनेकांनी अनुभवलं असेल.

आणि हे सगळं मानवी नातेसंबंधांच्या बाबतीत सुद्धा लागू होतंच होतं. विशेषतः अरेंज्ड मॅरेजच्या प्रक्रियेत
असणाऱ्या मंडळींकडे बघून तर मला हे नेहमी जाणवतं. आमच्याकडे अनेक पालक येऊन आम्हाला सांगतात की, ‘माझ्या मुलाचं/मुलीचं मला काही कळत नाही. सगळ्यांना नकार देतो/देते. म्हणते/म्हणतो- ‘क्लिक होत नाही. आता हे क्लिक होण्याचं गौडबंगाल नेमकं आहे काय?’. खरंतर क्लिक होण्याचा अगदी सोपा सरळ अर्थ असा आहे की आपण आपल्याला भावलेल्या गोष्टींवर अधिक ‘फोकस करतो. आपला  मेंदू इतर अनेक गोष्टी कदाचित अडचणीच्या, कदाचित नापसंतीच्या; थेट डिलीट करतो आणि चांगल्या गोष्टींवर फोकस ठेवत मनात फोटो क्लिक करून टाकतो! अरेंज्ड मॅरेजच्या प्रक्रियेत अनेकदा घडतं असं की आपल्याला ‘भावलेल्या’ किंवा आवडतील अशा गोष्टींवर आपण पुरेसा फोकसच देत नाही. आणि मग तुलनेने नगण्य असणाऱ्या अडचणीच्या, किंवा कधीकधी तर अडचणीच्या नसणाऱ्याही, गोष्टींचा मोठा बागुलबुवा उभा राहतो. आणि मग ‘क्लिक’ काही होत नाही. खरंतर आपण आपल्या मनाला क्लिक होण्याची मुभा देत नाही. याचा अर्थ दिसेल ते सगळं आणि असेल तसं स्वीकारावं आणि पुढे व्हावं असा बिलकुल नाही. आपली म्हणून काही एक आवड, पसंती, प्राधान्य असं सगळं असतंच की. आंधळेपणाने जोडीदार निवडावा असं कोणीच सुचवणार नाही, सुचवूही नये.  पेला अर्धा भरला आहे एवढ्यावरच केवळ लक्ष द्यावं इतकं साधं आणि उथळही हे नाही. पण पेला अर्धा भरला असेल तर तो कोणत्या पदार्थाने भरला आहे, जो पदार्थ आहे तो आपल्या आवडीचा आहे का, आपल्या ‘डाएट’ मध्ये तो पदार्थ बसतोय का, आपली आत्ता भूक/तहान किती आहे, उर्वरित पेला आज ना उद्या भरला जाण्याची शक्यता आहे का अशा शेकडो शक्यता आणि विचार आहेत जे करायला हवेत. आणि हे सगळं करण्यासाठी मनाची दारं खुली हवीत.

जोडीदार निवडीची प्रक्रिया अधिक सोपी, सुलभ आणि त्याहून महत्त्वाचं म्हणजे आनंददायी करायची तर आपल्याला आपल्या मेंदूला काही प्रमाणात मोकळं सोडावं लागेल. एक मुलगी मला भेटली होती मागे. आकांक्षा म्हणूया तिला. तर या आकांक्षाला काहीही झालं तरी ‘आयटी मध्ये काम करणारा नवरा नको होता. गंमतीचा भाग असा की तिला अखेर पसंत पडला तो मुलगा आयटी क्षेत्रात काम करणाराच निघाला! असं कसं काय घडलं हे विचारल्यावर ती म्हणाली, “हाच मुलगा ‘क्लिक झाला!”. सुदैवाने तिने अपेक्षा अगदी पक्की ठरवून ठेवली असली तरी मनाचे दरवाजे उघडे ठेवले होते. समोर येणाऱ्या प्रोफाइल्स कडे तिने खुल्या मनाने बघितल्यामुळे, आय टी क्षेत्रात काम करणारा मुलगा ही नगण्य अडचण तिच्याच मेंदूने आपोआप डिलीट केली. आणि इतर गोष्टींवर फोकस केला. इतर गोष्टींमध्ये काही गोष्टी मनाने टिपल्या आणि त्याच प्रतिमेला क्लिक करत फोटो निघाला!

जुलै मध्ये ‘प्रतिमेची चौकट’ या लेखात आपण प्रतिमेच्या चौकटीत न अडकण्यासाठी मनाला मोकळीक देण्याविषयी चर्चा केली होती. आता समोरची व्यक्ती ‘क्लिक’ व्हावी असं वाटत असेल तर अपेक्षांच्या चौकटीत देखील न अडकता मनाला मोकळं सोडायला हवं. छोट्या छोट्या गोष्टींवर अनावश्यक फोकस टाळायला हवा. कसं करायचं हे? खरंतर याचं उत्तरही सोपं आहे. अपेक्षांची चौकट न ठेवता, कोणत्या गोष्टी अजिबात म्हणजे अजिबात चालणार नाहीत अशांची यादी करायची. अर्थातच त्याची सुस्पष्ट, नेमकी आणि तर्कशुद्ध म्हणजे लॉजिकल अशी कारणमीमांसा हवी. इंग्रजीत ज्याला ‘मेक ऑर ब्रेक’ म्हणतात अशी ही यादी. नीट विचार केला तर अशी यादी अगदी छोटी असते. आपण जसजसा यावर अधिकाधिक विचार करत जातो तसतसं ही यादी उथळ आवडी निवडी, ऐकीव गोष्टी आणि कल्पनेतल्या प्रतिमांमधून बाहेर पडून मूलभूत अशा जीवनमूल्यांकडे म्हणजे लाईफ व्हॅल्यूज् कडे जाते. आदर, तदानुभूती किंवा समानुभूती (एम्पथी), विश्वास, पारदर्शकता अशा स्वाभाविक गोष्टींकडे आपला ‘फोकस’ जाऊ लागतो. आणि या फोकस मधल्या गोष्टींची झलक समोरच्या व्यक्तीत दिसली की ती व्यक्ती आपल्याहीनकळत आपल्याला ‘क्लिक’ होते! एक उदाहरण देतो. आमच्या एका कार्यक्रमात एकदा सगळ्या उपस्थित मुला-मुलींना आम्ही चहा ठेवला होता. केटरिंग करणाऱ्यांचा नेहमीचा कर्मचारीवर्ग त्या दिवशी नसल्याने तो चहा आम्ही आयोजक मंडळीच सगळ्यांना जागेवर नेऊन देत होतो. तेव्हा एक मुलगा पटकन मदत करायला पुढे सरसावला. इतर सव्वाशे लोकांमध्ये एकट्या त्याचं हे पटकन मदतीला पुढे येणं नजरेतून सुटणं कठीण होतं. नंतर आम्हाला समजलं, एका मुलीने या त्याच्या स्वभावाची मनात नोंद केली होती. त्या मुलाच्या इतर कमी महत्त्वाच्या किंवा बिनमहत्त्वाच्या गोष्टी मनात डिलीट करत तो मुलगा तिला ‘क्लिक झाला होता!

सौंदर्य, पगार, खानदान, नोकरी-व्यवसायाचं क्षेत्र, जात, पत्रिका अशा सगळ्या गोष्टी जोडीदार निवडताना बघितल्या जातात हे खरंच. पण आमचा अनुभव आहे की, अंतिमतः या गोष्टी कधीच निर्णायक ठरत नाहीत. विवाहसंस्थेच्या फॉर्ममध्ये भरलेल्या अपेक्षांच्या चौकटीच्या बाहेरच ‘क्लिक होणं’ असं ज्याला म्हणतात ती गंमत घडते. त्याची एक मजा आहे आणि ती मजा अनुभवायची तर वर म्हणल्याप्रमाणे मनाला तुलनेने बिनमहत्त्वाच्या गोष्टी डिलीट करण्याची मुभा दिली पाहिजे. तेवढी दिली की जोडीदार निवड ही प्रक्रिया आनंदाची होईल आणि मग ‘क्लिकक्लिकाट’ होणार हे नक्की!



(दि. १७ नोव्हेंबर २०१८ रोजी प्रकाशित झालेल्या महाराष्ट्र टाईम्सच्या ‘मैफल’ या पुरवणीत प्रसिद्ध.)

Saturday, November 3, 2018

तुलनांचा चक्रव्यूह

‘तुलना’ हा आपल्या रोजच्या जगण्यातला अक्षरशः अविभाज्य भाग आहे. इतरांशी तुलना करून आपण आपल्याला मिळणाऱ्या गोष्टींचं मूल्य ठरवतो. या तुलनेचं मूळ ‘आपली समाज रचना, जीवघेणी स्पर्धा, जागतिकीकरण’ वगैरे वगैरे गोष्टींमध्ये आहे असं म्हणायचा पटकन मोह होईल. पण तुलना ही बहुतेक आपल्यात निसर्गतःच असते. या निष्कर्षाकडे जाणारा एक रंजक प्रयोग अमेरिकन अभ्यासक सारा ब्रॉस्नन आणि डच तज्ज्ञ फ्रान्स द वाल या दोघांनी केला होता. त्यांनी दोन माकडं शेजार शेजारच्या पिंजऱ्यात ठेवली. पिंजऱ्यात एका बाजूने टाकलेली गोष्ट दुसऱ्या बाजूने त्यांनी ती बाहेर परत द्यायची असं एक काम त्यांना शिकवलं होतं आणि याचा मोबदला म्हणून काकडीचा एक तुकडा दिला जात होता. दिलेलं हे काम आणि मोबदला, हे अगदी सुरळीत चालू होतं. पण तेवढ्यात प्रयोग करणाऱ्या या मंडळींनी एका माकडाला मोबदला म्हणून काकडीऐवजी द्राक्ष द्यायला सुरुवात केली. अर्थातच हे दुसऱ्या माकडाला दिसलं. आणि पुढच्यावेळी त्याला काकडी दिल्यावर ते माकड इतकं नाराज झालं की त्याने तो काकडीचा तुकडा सरळ भिरकावून दिला. त्याने मोठमोठ्याने आवाज केला, अस्वस्थपणे पिंजऱ्यात उड्या मारल्या आणि आपली नाराजी व्यक्त केली. काकडीवर अगदी समाधानी असणारं माकड आपल्या शेजारच्या माकडाला काकडीपेक्षा अधिक चांगलं असणारं द्राक्ष मिळालं या गोष्टीवरून नाराज झालं!

आपल्यातल्या या तुलना करण्याच्या स्वाभाविक वृत्तीचा परिणाम आपल्या जोडीदार निवडण्याच्या प्रक्रियेवर वेगवेगळ्या पद्धतीने होतो. जी मुलं मुली आणि त्यांचे पालक मला भेटतात त्यांच्या जोडीदार शोधण्याच्या प्रक्रियेत मला या चार प्रकारच्या तुलना दिसतात. कोणत्या ते पाहूया.

अमक्याला जशी जोडीदार मिळाली तशीच व्यक्ती मलाही मिळाली पाहिजे- या प्रकारच्या तुलनेत मुलं-मुली आणि त्यांचे पालक दोघेही रमतात. ‘माझ्या ताईचा नवरा आहे ना, अगदी तसाच मला हवा.’  किंवा ‘मोठ्या सुनेसारखीच दुसरीही सून मिळाली म्हणजे फारच छान!’ अशा प्रकारची वाक्य अनेकदा कानावर येतात. डोळ्यासमोर एखादं उदाहरण असेल, आणि ते चांगलं असेल, तर तोच का बरं निकष ठेवू नये असा विचार डोक्यात येणं स्वाभाविक आहे. ‘सेटिंग द बार हाय’ असं जे इंग्रजीत म्हणलं जातं त्यातलाच हा प्रकार. पण गडबड अशी होते की माणूसप्राणी हा अशा एखाद्या सरसकटीकरणात बसणारा नव्हे. आपण ज्या व्यक्तीच्या जोडीदाराशी तुलना करू बघतो त्या व्यक्तीसारखे तरी आपण कुठे असतो? ‘माझ्या ताईसारखी मी नाही तर तिच्या नवऱ्यासारखाच नवरा मला मिळाला तर कसं काय बरं चालेल?’ हा मुद्दा नको का विचारांत घ्यायला? किंबहुना आपण सगळेच एवढे वेगळे आहोत, क्लिष्ट आहोत, की दुसऱ्याच्या बाबतीत अगदी ‘परफेक्ट वाटणारी गोष्ट तुमच्या बाबतीत तशीच ठरेल ही शक्यता तशी कमीच आहे.

कल्पनेतल्या प्रतिमेशी तुलना- अनेकांच्या मनात जोडीदाराबद्दल एक काल्पनिक प्रतिमा असते. ‘मेरे ख्वाबों में जो आये’, नाहीतर ‘मेरे सपनों की रानी’ म्हणत, ही प्रतिमा गोंजारून जपून ठेवलेली असते. भेटणारी व्यक्ती आणि ही प्रतिमा यांची तुलना होतेच होते. या प्रतीमेच्याच प्रेमात आपण एवढे असतो, की त्यापेक्षा एक कणही वेगळा सहन करणार नाही अशी जणू प्रतिज्ञाच केलेली असते. जुलैमधल्या याच ठिकाणच्या लेखात आपण ‘प्रतिमेच्या चौकटी’विषयी सविस्तर चर्चा केली होती. मला वाटतं, प्रतिमेच्या चौकटीत न रमता, प्रतिमेशी तुलना न करता समोर असणाऱ्या व्यक्तीला स्वतंत्र व्यक्ती म्हणून मान देत बघणं आणि जाणून घेणं हा मार्ग अधिक योग्य.  

उपलब्ध असणाऱ्या दोन पर्यायांमध्ये तुलना- एखाद्या विवाहसंस्थेच्या वेबसाईटवर नांव नोंदवल्यावर अनेक पर्याय दिसू लागतात. फ्लिपकार्ट किंवा अॅमेझॉन सारख्या वेबसाईटवर जसा दोन वस्तूंमध्ये तुलना करण्याची सोय असते, तसं काहीसं आपल्या डोक्यात सुरु होतं. जो सर्वोत्तम असेल तो जिंकेल अशा अविर्भावात जणू, पर्यायांची तुलना सुरु होते. विशेषतः आपल्याला आलेल्या इंटरेस्ट रिक्वेस्ट्स बाबत तर हे अधिकच होतं. या प्रकारातला सगळ्यात मोठा तोटा असा की, मला नेमकं काय हवंय, माझ्यासाठी अनुरूप काय असणार आहे या मूलभूत विचारांपेक्षा तुलनेत वरचढ ठरणाऱ्याकडे प्राधान्याने लक्ष दिलं जातं. आणि एकदा का आपल्याही नकळत आपण या तुलनेच्या मार्गावर जाऊ लागलो की शॉपिंग करताना अनेकांचं होतं तसं- “अजून थोडं थांबलं तर अजून चांगलं काहीतरी मिळेल” सारखे विचार बळावतात. हे काही फार बरं लक्षण नव्हे.
 
दुसऱ्याची स्वतःशी तुलना- जोडीदार शोधताना ही चौथ्या प्रकारची तुलना अगदी प्रत्येक टप्प्यावर असते. ‘आपल्या तोलामोलाचं खानदान असावं’ असं म्हणतच जोडीदाराचा शोध सुरु होतो. आता हे तोलामोलाचं बघताना, जात-पैसा-मालमत्ता-समाजातला मानसन्मान अशा गोष्टी प्राधान्याने पुढे येतात. तिथे तुलना झाली की ‘दिसणं’ महत्त्वाचं ठरतं. जोडीदाराच्या उंचीबाबत अगदी कट्टर अपेक्षा ठेवणारे भेटतात. “अहो, जोडीदाराबाबत किमान ५ फूट ४ इंच अशी अपेक्षा आमची असताना तुम्ही ५ फूट साडेतीन इंच उंची असणाऱ्या मुलाचं प्रोफाईल कसं काय सुचवलंत?”, असं म्हणणाऱ्या मंडळींकडे बघून माझी आई तर म्हणते – “अगदी इंच इंच लढवतायत!”. त्यातही समोरच्या व्यक्तीची आपल्याशी तुलना करताना पडद्यामागे असणारा ‘लोक काय म्हणतील’ हा विचार डोकावत नाही असं खात्रीशीरपणे सांगता येत नाही. लोकांसमोर दोघे नवरा बायको म्हणजे ‘अगदी लक्ष्मी नारायणाचा जोडा’ दिसले पाहिजेत, असा अट्टाहास येऊ लागला म्हणजे मग हे इंच इंच लढवणं सुरु होतं. माझा जोडीदार हा मला तुल्यबळ असण्यापेक्षा मला अनुरूप असावा यासाठी प्रयत्न करण्यात प्रगल्भता आहे.

मानवाच्या इतिहासात तुलनेचा नेहमीच तोटा झालाय असं नाही. जोडीदार निवडीच्या प्रक्रीयेबाबतीत मात्र या चारही प्रकारच्या तुलनेचे तोटेच अधिक आहेत. ‘तुलना करणे’ हे आपल्या नैसर्गिक स्वभावातच आहे कदाचित. त्यामुळे तुलनांच्या या चक्रव्युहात आपण अगदी अलगद अडकत जातो. आणि अभिमन्यूसारखी अवस्था होऊन त्यातून बाहेर पडणं कठीण होऊन बसतं. अर्थातच थोड्याश्या प्रयत्नांनी आणि सजग राहून, हे टाळता येणं शक्य आहे. तुलनेचा काही प्रमाणात दिशादर्शक म्हणून उपयोग होऊ शकतो, हे अनेकांचं असणारं म्हणणं मला मान्य आहे. पण म्हणून त्यावर विसंबून राहणं मात्र शुद्ध वेडेपणाचं वाटतं मला. स्टीव्हन स्पीलबर्गच्या ‘लिंकन’ सिनेमात एक अप्रतिम संवाद आहे. त्यात अब्राहम लिंकन म्हणतो, ‘दिशा दाखवणारा कंपास हा तुम्हाला बरोब्बर दिशा दाखवेल पण त्या दिशेला असणारे खाचखळगे तो सांगत नाही!’. आणि म्हणूनच सगळ्या प्रकारच्या तुलनेला जरा किनाऱ्यावर ठेवून, मगच जोडीदार शोधण्यासाठी मुशाफिरी करण्यात शहाणपण आहे, नाही का?!

(दि. ३ नोव्हेंबर २०१८ रोजी प्रकाशित झालेल्या महाराष्ट्र टाईम्सच्या मैफल या पुरवणीत प्रसिद्ध.)