भय

रात्रीची मला फार भीती वाटते.

दिवसा कामाचे डोंगर उपसायचे असतात,

कट्ट्यावर निवांत गप्पा छाटायच्या असतात,

पण रात्री मी अंथरुणावर अंग टाकतो

जेव्हा, पांघरून ओढून डोळे मिटतो,

तेव्हा,

तेव्हाच, रात्रीची मला भीती वाटते.

कामावर डेडलाईन्स पळताना जाणवत नाही काही,

मित्रांबरोबर मजा करतानाही जाणवत नाही काही.

जिभेचे चोचले पुरवण्यात अगदी दंग असतो,

रोज न चुकता ‘आयपीएल’चा रंग चढतो.

पण त्यानंतर जेव्हा दिवे मालवतो

अन् गादीवर आडवा होतो, तेव्हा,

तेव्हाच, रात्रीची मला भीती वाटते.

सत्य काय, स्वप्न काय? 

काहीच कळेना, हाय काय अन् न्हाई काय...

फ्रॉईड अन् नोलानच्या नादाला लागलो,

अतिविचाराने पुरता वाया गेलो.

दुःखाच्या वेळी, ’हे स्वप्न आता संपणार काय?’

वेडी आशा घेरू लागते.

सुखाच्या वेळी, ‘हे स्वप्न आहे की काय?’

वेडी चिंता घर करते.

दोन्हीचा परिणाम एकच-

रात्रीची मला फार भीती वाटते.

अंथरुणावर पडलो अन् डोळे मिटले की,

डोळ्याच्या बंद पडद्यावर चित्रे हलू लागतात.

भयानक विचार डोळ्यासमोर तरळू लागतात.

मी हा ‘शो’ बंद करण्यासाठी डोळे उघडतो,

भेदरून इकडे तिकडे बघतो, आणि जाणवते,

खोलीत मी एकटाच असतो...

तेव्हा,

तेव्हाच रात्रीची मला फार भीती वाटते.

एखाद्या ‘डेली सोप’ प्रमाणे, नको ते विचार

अगदी नेमाने येतात.

एकही दिवस सोडत नाहीत

अगदी रविवारीही येतात.

यांना हाकलायला फार कष्ट घ्यावे लागतात,

पॉझिटिव्ह विचारांच्या यांच्यावर तोफा डागाव्या लागतात.

एक दिवस हा दारूगोळा संपेल की काय,

भीती मला वाटते.

तेव्हा,

रात्रीची मला फार भीती वाटते.

ऑफिसातल्या डेस्कवर डोकं ठेऊन

झोप अनावर होऊन डुलकी मी काढतो.

पिक्चर बघायला गेलो की,

थेटरातल्या एसीमध्ये झोपा मी काढतो.

कारण तर स्पष्ट आहे, झोप माझी भ्रष्ट आहे.

गरगर फिरणाऱ्या पंख्याकडे बघत

झोप लागेल असे वाटते.

पण तीन वाजले तरी, झोप नाही.

विचारांची घाण तेवढी साठते.

म्हणतो मी- ही घाण साफ करायची आहे.

पण साला पाण्याची सध्या फार कमतरता आहे.

गादीवर पडताना, ‘आज झोप लागणार?’

की, ‘पहाट उजाडली तरी मी जागाच असणार?’

ही चिंता मला घेरते.

तेव्हा,

तेव्हाच, रात्रीची मला फार भीती वाटते.

रात्रीच्या थंड हवेत डोके माझे तापते,

दिवसभराचा शांतपणा गळून जातो,

विचारांच्या भोवऱ्यात मस्तक पार फिरून जाते.

समाज-व्यवस्था-आजूबाजूचे लोक,

यांवारच्या रागाचा पारा चढतो,

तडफडत तळमळत मी पडून असतो,

माझ्या या अवस्थेची मलाच भीती वाटते.

तेव्हा,

तेव्हाच,

रात्रीची मला फार भीती वाटते.

- तन्मय कानिटकर  

२१ मे २०१२.    

कोणार्क एक्स्प्रेस !

मध्यंतरी एका सामाजिक संस्थेच्या 'पोलिटिकल- इलेक्टोरल रीफॉर्म्स' या विषयावरच्या राष्ट्रीय परिषदेला जाण्याची संधी मला मिळाली. ही परिषद होती ओडिशा मध्ये. तिथे जाईपर्यंत ओरिसा म्हणणारा मी आता मात्र कटाक्षाने ओडिशा म्हणतो...! जसं पुण्याला पूना किंवा मुंबईला बॉम्बे म्हणलेलं आपल्याला आवडत नाही तसंच तिथले लोकही ओडिशा म्हणावं यासाठी आग्रही आहेत असे वाटले. ५ आणि ६ मे च्या या परिषदेसाठी मी ५ मेला पहाटे कोणार्क एक्स्प्रेसने भुबनेश्वर मध्ये पोचलो. रेल्वेने प्रवास माझी अत्यंत लाडकी गोष्ट आहे. रेल्वे मध्ये जी मजा येते ती विमानात नाही. आणि भारतीय रेल्वेने आम्हाला मुळीच निराश केलं नाही. एवढ्या लांबची गाडी अगदी वेळेत पोचली. या वेळी मी रेल्वेवर विशेष खुश झालो ते त्यांच्या अप्रतिम कॉफी साठी...! 

देशभरातून लोक परिषदेसाठी आले होते. एकुणात ती परिषद उत्तमच झाली. काही चांगल्या लोकांशी ओळखी झाल्या. राजकीय पक्षांचे नेते, नोकरशहा अशा मंडळींनी या परिषदेत उपस्थिती लावली आणि आपली मते मांडली. या परिषदेत सहभागी होण्याचा अनुभव नक्कीच  चांगला होता.

दोन दिवसांची आमची परिषद संपली त्या दिवशी संध्याकाळी ओडिशा बघायला बाहेर पडलो. उन्हाळ्यात भारतातल्या हिमालय वगळून  इतर कोणत्याही भागाप्रमाणेच ओडिशाही भयानक गरम होतं. तरी आमच्या नशिबाने आम्ही ज्या दिवशी पोचलो त्या दिवशी पहाटे पावसाची एक सर येऊन गेली होती. आणि पहाटे का होईना हवेत थोडाफार गारवा होता. दुपारनंतर मात्र भयानक हवा, जणू भट्टीच. 

भुबनेश्वर  पासून  अगदी जवळच धौली या ठिकाणी आम्ही बौद्ध स्तूप बघायला गेलो. याच प्रदेशात इतिहासातले सुप्रसिद्ध  कलिंगाचे युद्ध सम्राट अशोक लढला होता. ज्या ठिकाणी सम्राट अशोकाने बौद्ध धर्माची दीक्षा घेतली तिथे हा स्तूप बांधला असल्याचे आम्हाला तिथल्या माणसाने सांगितले. बुद्धामध्ये आणि बौद्ध गोष्टींमध्ये एक वेगळीच शांती असते असं मला नेहमी वाटतं. का माहित नाही...पण बुद्धाची ती शांत मूर्ती, ओठांवरचं स्मितहास्य, एकुणात बौद्ध धर्माला असलेली उदारतेची पार्श्वभूमी या सगळ्याचा तो एकत्रित परिणाम असावा. गेल्या वर्षी हिमाचल प्रदेश च्या स्पिती खोऱ्यातल्या बौद्ध मठात आम्ही गेलो होतो. त्यावेळी माझ्या मनातले सगळे विचार एकदम  शांत झाले होते. एक अनामिक शांतता मनाला लाभली होती. आणि त्यात मी अगदी तल्लीन झालो होतो. तिथली थंडी, दऱ्या, हिमालयाचं रौद्रभीषण रूप याचाही तो परिणाम असावा असं मला वाटलं होतं त्यावेळी. पण इथे ओडिशा मध्ये दूरदूरपर्यंत डोंगर दिसत नव्हते. एका टेकाडावरच हा स्तूप असला तरी आजूबाजूला सगळा प्रदेश सपाट. नजर जाईल तिथपर्यंत सपाट प्रदेशात शेती पसरलेली. शांतपणे संथपणे वाहणारी 'दया' नदी. उकाडा. अशी हिमालायापेक्षा संपूर्ण वेगळी भौगोलिक  परिस्थिती असूनही धौलीचा स्तूप बघताना मला तीच शांतता जाणवली जी मला हिमायालात जाणवली होती. आणि हेच मला विलक्षण वाटलं. कदाचित आधी म्हणल्याप्रमाणे हा बुद्धाचाच परिणाम असावा. दुर्दैवाने आम्ही जास्त वेळ तिथे थांबलो नाही. बस पुढे निघाली..  पुरी च्या समुद्राकाठी आम्ही पोचलो त्यावेळी समुद्राला भारती आली होती. अंधार पडला होता. आणि त्याहून महत्वाचं समुद्रातून उगवणारा नारंगी रंगाचा पौर्णिमेचा चंद्र दिसत होता. पहिल्यांदा ते दृश्य बघताना अक्षरशः श्वास रोखला गेला.आम्ही गेलो त्या दिवशी (६ मे) 'सूपरमून' होता. म्हणजे नेहमीपेक्षा चंद्र पृथ्वीच्या जास्त जवळ असल्याने मोठा दिसत होता. असा चंद्र उगवताना बघणं हे फारच जास्त अप्रतिम होतं. एकतर आजपर्यंत (गोवा नाहीतर कोकणात) कायम समुद्रात अस्त होणारे सूर्य-चंद्र बघायची सवय. पण भारताच्या पूर्व किनाऱ्यावर समुद्रातून होणारा चंद्रोदय मी पहिल्यांदाच बघितला. अपूर्व होतं ते! 

दुसऱ्या दिवशी दुपारी आमची पुण्याला परत यायची ट्रेन होती. पण thank god, पहाटे लवकर उठून कोणार्क ला जाऊन यायचा आम्ही निर्णय घेतला. पहाटे ४ वाजता आम्ही भुबनेश्वरहून निघालो. काहीही झालं तरी सूर्योदयाला कोणार्क मध्ये आपण असलं पाहिजे असं डोक्यात होतं. थेट कोणार्कच्या बीच वर गेलो. आणि समुद्रातून होणारा सूर्योदय सुद्धा बघितला!  ६ च्या सुमारास आम्ही कोणार्क च्या सूर्यमंदिराच्या आवारात शिरलो. आणि पुढचे दोन तास भान हरपून ते मंदिर बघू लागलो. इ.स.१२५० मध्ये बांधलेलं हे मंदीर शिल्पकलेचा आणि स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ठ नमुना आहे. सुरुवातीलाच असलेल्या एका चौथऱ्यावर असंख्य नर्तकी आणि सुंदर स्त्रियांची शिल्पे. वाद्य वाजवणारेही आहेत. एकूण संगीत संदर्भात असंख्य शिल्पे. काही शिल्पांमध्ये स्त्रिया नटत  सजत आहेत. 

हा चौथरा सोडला की मुख्य मंदिर सुरु होतं. याची रचना अशी आहे की हा एक रथ वाटावा. सात घोडे हा रथ ओढण्यासाठी. आता सात घोडे शिल्लक नाहीत. काळाच्या ओघात दोन फुटके तुटके घोडे शिल्लक आहेत. रथाला दिवसाच्या २४ तासांचं प्रतिक म्हणून २४ चाके आहेत. प्रत्येक चाकाला ८ प्रहर दर्शवणारे आठ आरे आहेत. आणि संपूर्ण मंदिर भरलं आहे ते खजुराहो मध्ये आहेत तशा लैंगिक क्रिया करतानाच्या स्त्री पुरुषांची शिल्पे. ही शिल्पे खरोखरच फारच सुंदर आहेत. इतक्या उघडपणे विविध प्रकारे संभोग करणाऱ्या स्त्री पुरुषांची शिल्पे असूनही ती बघत असताना पॉर्न फिल्म बघितल्यासारखं वाटत नाही. उलट त्या सौंदर्याचा आपण मुक्तपणे आस्वाद घेतो. मला वाटतं ती शिल्पे करताना त्याबाबत असणारा मोकळेपणा आणि प्रामाणिकपणा हा त्या शिल्पांमधूनच जाणवतो. आणि म्हणूनच कदाचित ती शिल्प व्हल्गर वाटली नाहीत मला. 

आपले पूर्वज खरच इतके मुक्त विचारांचे होते? आज काही मंडळी संस्कृती संस्कृती बोलत असतात. सेक्स हा शब्द उच्चारणं सुद्धा गुन्हा असल्यासारखे वागतात. पण ही मंदिरे काय सांगतात आपल्याला? आणि हे मंदिर काही फार अगदी बाबा आदम च्या जमान्यातले नाहीये. अवघ्या ८०० वर्षांपूर्वी आपला समाज इतका खुल्या विचारांचा होता की संभोग ही गोष्ट पवित्र मानून त्याचे उदात्तीकरण केले जात होते! इतकेच नव्हे तर मंदिरासारख्या सर्वांना खुल्या असणाऱ्या जागेवर अशी आडपडदा नसलेली शिल्पे कोरणे हे पराकोटीच्या प्रगल्भतेचं लक्षण आहे. बरं, असंही म्हणता येत नाही की यात फक्त नवरा बायकोचीच शिल्पे आहेत. कारण यात एक पुरुष दोन स्त्रिया, दोन पुरुष एक स्त्री, फक्त दोन स्त्रिया, अशी विविध प्रकारची शिल्पे आहेत. तथाकथित  'संस्कृती रक्षकांच्या' तालिबानी वृत्तीकडे बघता त्यांनी ही शिल्पे बघितली तर त्यांना कल्चरल शॉक बसून ते ही शिल्पे तोडायला निघतील अशी भीती वाटते...! 

इतर शिल्पांमध्ये सिंह आणि हत्ती हे प्राणी प्राधान्याने. कुठे युद्धातल्या हत्तीने शत्रूच्या सैनिकाला सोंडेत उचलले आहे तर कुठे शौर्याचे प्रतिक म्हणून सिंहाने हत्तीला ठार केलेले दाखवले आहे. युद्धाचा विजेता आपल्या घोड्यासह ढाल तलवार घेऊन जातानाचे शिल्प तर केवळ अप्रतिम. आणि त्याच घोड्याच्या पायदळी तुडवला जाणारा शत्रू..! कोणार्क मंदिराप्रमाणेच मंदिराचे आवारही प्रचंड मोठे आहे. आणि सरकारने हे सगळंच अतिशय सुंदर स्थितीत हे ठेवलेले आहे हे पाहून बरं वाटलं. निघावं वाटत नव्हतं. पण ऊन भयानक वाढलं होतं आणि पुण्याला परत येणारी ट्रेन सुद्धा पकडायची असल्याने आम्ही निघालो. रेल्वे ने परत येताना चिल्का सरोवर दिसलं. जगातलं दोन नंबरचं आणि आशिया मधलं हे सर्वात मोठे सरोवर. धौली बुद्ध स्तूपाच्या जवळून वाहणारी दया नदी चिल्का सरोवराच्या उत्तर भागात अरबी समुद्राला मिळते. चिल्काला निवांत पणे जायला हवं... विशेषतः थंडीमध्ये. थंडीत उत्तर गोलार्धातून सर्वात जास्त पक्षी चिल्काच्या प्रदेशात स्थलांतर करून येतात. त्यावेळी इथे वेळ घेऊन यायला हवं. परत एकदा धौली आणि कोणार्क मध्ये वेळ घालवावा असं वाटतं...शिवाय ओडीशामध्ये जंगलं आहेत. इतरही निसर्गसुंदर जागा आहेत ज्या बघायच्या राहून गेल्यात. त्यामुळे परत एकदा जायचं आहे ओडिशा मध्ये.. तशी संधी मिळाली तर सोडणार नाही हे निश्चित !  

क्रांतीचे दूत कोणास म्हणावे?

क्रांतीचे दूत ?!

मूर्ख आहेत ते जे काम करतात, परिस्थिती सुधारण्यासाठी,
शत्रू आहेत क्रांतीचे जे लढतात, अन्याय थांबवण्यासाठी.
कुठे कुठे चुकून परिवर्तन घडते आहे,
यानेच खरी क्रांती दूर जाते आहे.

समाज आपला निवांत आहे, आपल्याच आनंदात मश्गुल आहे.
चोऱ्या दरोडे बलात्कार झाले, कोणी कोणालाही ठार मारे,
मारू दे नां, आपण बरे अन आपले काम बरे..!
असे म्हणणारेच खरे क्रांतीचे दूत आहेत,
बाकी 'बदल घडवतो' म्हणणारे झूठ आहेत.

क्रांतीसाठी वातावरण कसे पोषक हवे,
त्यासाठी समाजात पुरेसे शोषक हवे.
म्हणून मतदान न करून शोषक निवडून द्यायलाच हवेत,
कसलीही कसर नको
म्हणून भंपक विरोधकही आपण निवडायलाच हवेत.

भ्रष्टाचार आम्हीच करतो कारण,
क्रांती जवळ यायला हवी आहे.
थंडपणे बसून राहतो कारण,
क्रांती जवळ यायला हवी आहे.

दूत होण्या क्रांतीचे, किती कष्ट करावे लागतात.
समोर कितीही काही घडले, मूग गिळावे लागतात.
परिस्थिती बिघडू देणे हेच आमचे ध्येय आहे
कारण आमचा विश्वास- यानेच क्रांती येणार आहे.

पण कोणालाच किंमत नाही, निष्क्रिय लोकांच्या योगदानाची.
सामाजिक कार्यकर्त्यांना तर कळतंच नाही, सतत बोंब आमच्या नावाची.
सामाजिक कार्यकर्ते म्हणे, अक्कल यांची दोन अणे.
काम करून कधी बदल होत नसतो,
निष्क्रियता हाच मंत्र- यानेच बदल घडत असतो!  

---------

या दूतांना वाटतं,
क्रांती म्हणजे नवीन पहाट असेल, क्रांती म्हणजे नवनिर्मिती असेल.
त्यांना कोणीतरी सांगायला हवे,
क्रांती म्हणजे अंधार असेल. क्रांती म्हणजे विध्वंस असेल.
सुक्याबरोबर ओलेही जळणार...
आणि ओले जळल्यावर धूर तेवढा होणार!

पैशासाठी अन्नासाठी पोटासाठी
होतील भीषण मारामाऱ्या
पाण्यासाठी, हवेसाठी.. रक्तासाठीही
होतील भीषण मारामाऱ्या
क्रांती म्हणजे काय असेल? यापेक्षा वेगळे काही नसेल.

क्रांतीचे हे दूत तेव्हा कपाळाला हात लावून बसतील.
कपाळ तरी शिल्लक असेल का??
की सगळ्यात आधी यांची डोकी उडवलेली असतील?

खरे सांगू?
क्रांतीसाठी वेळ यावी लागत नाही.
मुहूर्त पाहून सुरुवात करणारा क्रांती घडवत नाही.
परिस्थिती बिघडण्याआधीच ती सावरता येते.
त्या प्रयत्नांनाही क्रांतीच  म्हणले जाते.

निष्क्रिय राहून विध्वंस होण्यास खत पाणी द्यायचे,
की कृतीशील होऊन क्रांतीचे खरे दूत व्हायचे?
तुम्हीच आहे ठरवायचे,
क्रांतीचे दूत कोणास म्हणावयाचे...!


- तन्मय कानिटकर 
२३ एप्रिल २०१२ 

मुक्ती

किती वर्ष अडकून राहणार
बंधनात या?

उखडा व्यवस्था बुरसटलेल्या
मुक्त करा जिवांना घुसमटलेल्या.

खोटे वागणे, खोटे बोलणे, खोटे ऐकणे
सारे काही खोटे,
तरीही त्यासच 'सत्य' म्हणणारे
नर्मदेचे गोटे.

संस्कृती वगैरे शब्दांनाही
अडकवले संकुचित अर्थात,
मनात एक, तोंडात एक, वागण्यात तिसरेच,
अडकलो दांभिकतेच्या चक्रात.

म्हातारा बापू सत्याग्रह
म्हणत गेला,
आम्हा अजून सत्य उमजेना,
अन कसला आग्रह झेपेना!

आम्ही खरे बोलायला घाबरतो,
खोट्या नैतिकतेच्या कल्पनांमध्ये अडकतो.
हे पाप हे पुण्य असल्या कल्पनांनी
पुरता बट्ट्याबोळ केला.
पण माणसाचेच मन- रोखणार कसे?
यानेच सगळा घोळ केला.

सगळेजण नैतिकतेच्या फूटपट्टीवर
मोजणार, याची आम्हाला भीती...
गुपचूप, चोरून काहीपण करा.
नाही कसली क्षिती.
"शी! काय अश्लील हे वागणे, काय अश्लील हे बोलणे"
आमचा विशेष गुणधर्म-
जे मनापासून आवडते, त्याला शिव्या घालणे!

मला हे आवडते म्हणले,
तर संस्कृतीचे कसे होणार?!
मला हे आवडते म्हणले
तर मी नीतिवान कसा होणार?!

कोणी नैतिकतेचे गुलाम, कोणी इतिहासाचे गुलाम.
नसानसात आमच्या गुलामगिरी भरलेली,
आहे परिस्थिती स्वीकारलेली.

जसा खरा नाही, तसाच मी आहे
दाखवण्यात आयुष्य आपले व्यर्थ,
वेगवेगळे मुखवटे चढवत
जगल्या आयुष्याला कसला आलाय अर्थ?

आमची परंपरा भव्य आहे
आमचा इतिहास दिव्य आहे.
परंपरेचा आम्हाला (पोकळ) अभिमान,
इतिहास ऐकून ताठ मान!
वास्तवाचे न्यून झाकण्यासाठी
किती भोंगळ झालो आम्ही.
भविष्याची जबाबदारी झिडकारत
किती ओंगळ झालो आम्ही.

इतिहास-परंपरा- व्यवस्था-रूढी
किती वर्ष अडकून राहणार
बंधनात या?

बंधनात जखडून ठेवले आम्हाला
वर्षानुवर्ष,
हीच खरी 'मुक्ती', पटवले आम्हाला
वर्षानुवर्ष.
बंधनांची जाणीव नसे आम्हां,
तर मुक्त काय होणार?
नवनिर्मितीच्या बाता कितीही जरी,
आमच्या हातून काय घडणार?

देणे मुक्ती,
कोणाच्या हातात आहे?
देण्यापेक्षा
ही घेण्याची गोष्ट आहे.

तेव्हाच घडेल काही, जेव्हा भिरकावून देऊ
गाठोडी दांभिकतेची.
तेव्हाच घडेल काही, जेव्हा गाडून टाकू
भीती सत्याची.

अस्वस्थ होऊन आतून आतून जळतो आहे.
उर्जा मिळत नाहीये पण धूर मात्र होतो आहे...

कोठडीत या धुराने घुसमटायला होतंय...
माझ्यासारखे अनेक आहेत,
मस्तक फिरून जाणारे, अस्वस्थ होऊन जळणारे...

उखडा व्यवस्था बुरसटलेल्या
मुक्त करा जिवांना घुसमटलेल्या...

किती वर्ष अडकून राहणार
बंधनात या?
नवे विचार कुणी मांडेल का
अंधारात या?

- तन्मय कानिटकर

८५ ते ९५...कोणी बंडखोर मिळतील का??

 स्वतःहून विचार करून, स्वतःच्या मर्जीने स्वतःने निर्णय घेणे म्हणजे स्वयंनिर्णय असे म्हणता येऊ शकते.
मला माझं आयुष्य कसं हवं आहे, माझ्या आजूबाजूचा परिसर कसा असायला हवा आहे, माझं सरकार कसं हवं आहे हे मीच ठरवायला हवे नाही का? स्वयंनिर्णयाचा अधिकार नसेल तर लोकशाहीला आणि त्या सगळ्या नाटकाला काय अर्थ उरला? गेली कित्येक वर्ष आपला समाज स्वयंनिर्णय म्हणजे काय हे पुरता विसरलाच आहे की काय असा मला अनेकदा प्रश्न पडतो. याचं कारण म्हणजे आपण आपल्या आधीच्या पिढीने काय ठरवलं तेच पुढे ठरवत असतो. आपली नवीन पिढी स्वतःहून काही मूलभूत स्वरूपाचे निर्णय घेते की नाही? जीन्स घालणे हा मूलभूत स्वरूपाचा निर्णय असू शकत नाही. हा झाला वरवर केलेला निर्णय. हा आपल्या आधीच्या पिढ्यांनीही केलाच. अमिताभ बच्चन जोमात असताना आपल्या आधीच्या पिढीतल्या कित्येकांच्या हेअरस्टाइल बच्चन सारख्या होत्या. हा सगळा झाला वरवरचा बदल. खाण्यापिण्याच्या सवयी किंवा कपडे यातले बदल हे अपरिहार्यच आहेत. पण मी म्हणतोय ते मूलभूत वैचारिक बदल याविषयी.

मला वाटतं गांधींच्या किंवा नेहरूंच्या पिढीने त्याकाळी काहीतरी स्वतःहून निर्णय घेतला होता. आणि त्या पिढीने ठरवलं की आमच्या आधीच्या पिढीने ज्या गोष्टी अंगीकारल्या त्या आम्ही नाही स्वीकारणार. आम्हाला अस्पृश्यता नको आहे, आम्हाला इंग्रज नको आहेत, आम्हाला जमीनदारी आणि सरंजामशाही नको आहे, आमचा रोजगार बुडवणारे परकीय कपडे आम्हाला नको आहेत, आम्ही स्वदेशीच वापरणार या आणि अशा असंख्य गोष्टी त्याकाळच्या पिढीने ठरवल्या. ही भारतातली कथा.
सत्तरच्या दशकात अमेरिका आणि युरोपात प्रचंड लाट आली आणि त्याकाळच्या पिढीने ठरवले की आम्हाला वंशावरून वाद नको आहेत. त्यांनी निर्णय घेतला की आम्हाला अधिकाधिक स्वातंत्र्य हवे आहे. आम्हाला युद्ध नको आहेत. त्यांनी ठासून सांगितलं की आम्हाला खोटी औपचारिकता, दांभिक नैतिकता नको आहे. नियमांत बांधलेली कला आम्हाला नको आहे. फ्रान्स-अमेरिका या देशांमध्ये विद्यार्थी रस्त्यावर आले. त्यांनी नवीन पॉप संगीत तयार केलं, त्यांनी नवीन कलांना जन्म दिला. त्यांनी स्वतःचं भवितव्य ठरवलं, त्यांनी ठरवलं की माझ्यासाठी चांगलं काय आहे आणि काय नाही. त्यांनी केलेल्या सगळ्याच गोष्टी उत्तम होत्या असे माझे मत मुळीच नाही. पण त्यांनी स्वयंनिर्णय अधिकार वापरला, माझ्या दृष्टीने त्याला जास्त महत्व आहे.

आपल्या आधीच्या पिढीने ठरवलेल्या बऱ्या वाईट गोष्टींना विरोध करायचं, आणि त्यात बदल करायचं थोडक्यात त्याविरोधात बंडखोरी करण्याचं धाडस आपली पिढी दाखवणार का हा मूलभूत प्रश्न आहे. आपल्या आधीच्या पिढीने जे ठरवले असेल ते तसेच्या तसे कोणताही साधक बाधक विचार न करता स्वीकारणे यासारखा दुसरा भंपकपणा नाही. आपल्या नव्वदीतल्या किंवा त्या आधीच्या सिनेमांमधेही "खानदानी दुष्मनी" वगैरे बाष्कळ कल्पनांचा सुकाळ होता. पुढे सिनेमे बदलले तरी विचारसरणी बदलली नाही.

आपल्या आधीच्या पिढीने एखादी गोष्ट चांगली असली तरी ती बाजूला का ठेवावी (Unloading) हे सांगतो. कारण तसे केले नाही तर आपल्याला इतर काही चांगलं पर्याय असू शकतो हेच मुळी विसरायला होतं. अगदी सोप्यात सोपं उदाहरण द्यायचं झालं तर समजा आपल्या आधीच्या पिढीने आपल्याला सांगितलं की आंबा हे फार उत्तम फळ असतं आणि ते खायचं असतं..आणि आपण हे मानलं, यावरच विश्वास ठेवला तर आपण फक्त आंबाच खात राहतो. ज्या दिवशी आपण आज आंबा नको आज कलिंगड खाऊन बघूया असं म्हणत नाही तोवर आपल्याला आंबा आणि कलिंगड हे दोन्ही उत्तम असू शकतं आणि त्याचे स्वतःचे काही फायदे तोटे आहेत हे कळूच शकत नाही. हे अगदी सोपं उदाहरण झालं. जेव्हा असाच विचार आपण विचारधारा-रूढी-परंपरा आणि समजुती यांना लागू करतो तेव्हा त्याचं महत्व लक्षात येतं.

आपल्याला आपल्या आधीच्या पिढीने एक सामाजिक-राजकीय व्यवस्था दिली आहे. आपल्यासमोर ठेवली आहे. ही व्यवस्था अशीच असावी की नसावी, की यात पूर्णपणे बदल करावेत, की यात थोडेफारच बदल करावेत, की व्यवस्थाच असू नये... काहीही असेल, पण याबाबत आपण मूलभूत विचार करू शकतो का आणि स्वतःसाठी काही निर्णय घेऊ शकतो का? जी मंडळी १९८५ ते १९९५ च्या दरम्यान जन्माला आली आहेत ते साधारण १७ ते २७ वर्षे वयाचे आहेत. म्हणजेच यांच्यापुढे अजून किमान ५० ते ६० वर्षांचे आयुष्य पडले आहे. यातले बहुसंख्य सज्ञान आहेत. त्यामुळे याच पिढीने ठरवायचे आहे की त्यांची ही पुढची ५०-६० वर्षे त्यांना कशी हवी आहेत? मी याच पिढीचा आहे. आणि म्हणूनच माझ्याबरोबरच्या सगळ्यांना मला हा प्रश्न विचारावा वाटतो की नेमका या पुढच्या ५०-६० वर्षात आपल्याला काय हवं आहे?? हा विचार केल्याशिवाय केलेली आपली प्रत्येक कृती, आपले प्रत्येक पाउल हे अंधाराकडे नेणारे असेल. केवळ माझ्या आधीच्या पिढीने सांगितले म्हणून जर मी काही भुक्कड अंधश्रद्धांवर विश्वास ठेवत असीन तर मी पुढे जात नसून मी मागे जात आहे असे मानायला हवे. एक पिढी म्हणून आपल्यावर जबाबदारी असते. माणसाची संस्कृती प्रवाही ठेवण्याची..! एखादा प्रवाह जितका वाहत असतो तितका तो निर्मळ राहतो हा निसर्गाचा नियम आहे. पण आपण आपल्या पिढीचे म्हणून काही मूलभूत निर्णय घेणार नसू तर आपली माणसाची संस्कृती प्रवाही राहणार नाही. ती स्थिर बनून जाईल. डबके बनून जाईल. आणि एकदा का डबकं झालं की पाणी दूषित व्हायला कितीसा वेळ लागतोय..!

आज आपल्या पिढीला काही निर्णय घ्यायचे आहेत. आणि मी नुसती चर्चा नाही म्हणत. चर्चा हा निर्णय प्रक्रियेतला एक भाग झाला. मी म्हणतोय की 'निर्णय' घ्यायचेत- आपल्याला निर्णय घ्यायचेत की जी जातीव्यवस्था आपल्या समाजात आहे ती उखडून फेकून द्यायचीये की आपणही ती घेऊनच जगायचं ठरवणार आहोत, आपल्याला निर्णय घ्यायचा आहे की ज्या पद्धतीने आपल्या आधीच्या पिढीने पर्यावरणाचा ऱ्हास केला तेच आपल्यालाही करायचं आहे की नाही, आपल्याला हे ठरवायचं आहे की स्त्री पुरुष समानता असे आपल्या आधीच्या पिढ्यांनी म्हणले असले तरी आपण ते मनापासून मानणार आणि त्यानुसार वागणार आहोत की नाही, आपल्या आधीच्या पिढ्यांनी स्त्री पुरुष संबंधांबाबत काहीएक सामाजिक नियम करून ठेवले आहेत त्याला आपण सुरुंग लावणार की आपण त्याच वाटेने जाणार, आपल्याला हा निर्णय घ्यायला लागेल की ज्या पद्धतीने आजपर्यंत आपल्या समाजात राजकारण घडत आले आहे त्यात आपल्याला बदल हवा आहे की नकोय, आपल्याला हा निर्णय घ्यायचा आहे की माझी पुढची आयुष्यातली ६० वर्ष सातत्याने कशाला तरी घाबरत जगायची आहेत की बिनधास्त होऊन जगायची आहेत, आणि यासगळ्याच्या आधी आपल्या पिढीला हे ठरवावे लागेल की, आपली पिढी प्रवाही होणार आहे की एक डबकं होण्यातच समाधान वाटणार आहे आपल्याला...?!

व्यक्तीशः मला विचाराल तर आपण बंडखोर व्हायलाच हवे. सर्व, सर्वच्या सर्व विचार भिरकावून देऊन आपण नवे विचार आणायला हवेत. आपल्या पिढीमध्ये असलेली सर्व क्षमता आपण वापरली तर मागच्या पिढीच्या असंख्य टाकाऊ गोष्टींना एका झपाट्यातच भंगारात काढू शकू. पण हां, नवनिर्माणाची तेवढी तीव्र इच्छा असली पाहिजे. तरच हे होऊ शकतं. पण आपण आपली क्षमता समाजाला डबकं करण्यासाठीच वापरली तर मात्र आपण पुढच्या पिढ्यांसाठी वाट अधिकाधिक कठीण करतो आहोत एवढं लक्षात घ्यावं. आणि जितकं हे कठीण आणि वाईट होत जाईल तितकी होणारी बंडखोरी अधिकाधिक हिंसक आणि भयानक स्वरुपाची असेल.
फ्रेंच राज्यक्रांती..वर्षानुवर्षाची गुलामगिरी सरंजामशाही, पिळवणूक आणि त्यातून आली ती भयानक रक्तपात करणारी क्रांती... हीच कथा रशियाची...आणि चीनची सुद्धा... पुढचा क्रमांक भारताचाही असू शकतो!
आपल्या पिढीने प्रस्थापित गोष्टींविरोधात बंडखोरी न करणे याचाच अर्थ पुढच्या पिढ्यांसाठी टाईमबॉम्ब लावण्यासारखे आहे. आज ८५ ते ९५ या पिढीच्या हातात भविष्य घडवण्याच्या किल्ल्या आहेत. उद्या याच किल्ल्या ९५ ते २००५ यादरम्यान जन्माला आलेल्या पिढीच्या हातात असतील. आपण आपली जबाबदारी आपल्या पुढच्या पिढीवर टाकून चालत नाही. किंबहुना तसं करताच येत नाही. त्यामुळे आपण आज जे काही योग्य अयोग्य ठरवू त्याचा परिणाम पुढच्या पिढ्यांवर होणार आहेच. असं असेल तर योग्य गोष्टी ठरवण्याच्या मागे आपण का लागू नये? जबाबदारी टाळण्यापेक्षा सगळी सूत्रे हातात घेऊन आपणच ही जबाबदारी का पार पाडू नये?! 

Che Guevara

अर्नेस्टो चे गव्हेरा हा बंडखोरीचं एक प्रतिक मानला जातो. त्याच्या फोटोचे टी-शर्ट घालण्यातच आपण समाधान मानावे की खरोखरच नवे विचार घेऊन बंडखोरी करावी... निर्णय आपल्यालाच घ्यायचा आहे.

८५ ते ९५ मध्ये जन्माला आलेल्या आपल्या सर्वांना ठरवायचे आहे की, आपण बंडखोर होणार की डबकं बनणार... बंडखोरीची मूठ उगारणार की मूठभर मूग गिळून गप्पा बसणार?? हा कोणा एकट्या दुकट्याने घ्यायचा निर्णय नाही... हा आपल्या पिढीने घ्यायचा आहे... पण हां, सुरुवात मात्र एकेकट्यापासूनच, स्वतःपासूनच होईल...