तुलनांचा चक्रव्यूह

‘तुलना’ हा आपल्या रोजच्या जगण्यातला अक्षरशः अविभाज्य भाग आहे. इतरांशी तुलना करून आपण आपल्याला मिळणाऱ्या गोष्टींचं मूल्य ठरवतो. या तुलनेचं मूळ ‘आपली समाज रचना, जीवघेणी स्पर्धा, जागतिकीकरण’ वगैरे वगैरे गोष्टींमध्ये आहे असं म्हणायचा पटकन मोह होईल. पण तुलना ही बहुतेक आपल्यात निसर्गतःच असते. या निष्कर्षाकडे जाणारा एक रंजक प्रयोग अमेरिकन अभ्यासक सारा ब्रॉस्नन आणि डच तज्ज्ञ फ्रान्स द वाल या दोघांनी केला होता. त्यांनी दोन माकडं शेजार शेजारच्या पिंजऱ्यात ठेवली. पिंजऱ्यात एका बाजूने टाकलेली गोष्ट दुसऱ्या बाजूने त्यांनी ती बाहेर परत द्यायची असं एक काम त्यांना शिकवलं होतं आणि याचा मोबदला म्हणून काकडीचा एक तुकडा दिला जात होता. दिलेलं हे काम आणि मोबदला, हे अगदी सुरळीत चालू होतं. पण तेवढ्यात प्रयोग करणाऱ्या या मंडळींनी एका माकडाला मोबदला म्हणून काकडीऐवजी द्राक्ष द्यायला सुरुवात केली. अर्थातच हे दुसऱ्या माकडाला दिसलं. आणि पुढच्यावेळी त्याला काकडी दिल्यावर ते माकड इतकं नाराज झालं की त्याने तो काकडीचा तुकडा सरळ भिरकावून दिला. त्याने मोठमोठ्याने आवाज केला, अस्वस्थपणे पिंजऱ्यात उड्या मारल्या आणि आपली नाराजी व्यक्त केली. काकडीवर अगदी समाधानी असणारं माकड आपल्या शेजारच्या माकडाला काकडीपेक्षा अधिक चांगलं असणारं द्राक्ष मिळालं या गोष्टीवरून नाराज झालं!

आपल्यातल्या या तुलना करण्याच्या स्वाभाविक वृत्तीचा परिणाम आपल्या जोडीदार निवडण्याच्या प्रक्रियेवर वेगवेगळ्या पद्धतीने होतो. जी मुलं मुली आणि त्यांचे पालक मला भेटतात त्यांच्या जोडीदार शोधण्याच्या प्रक्रियेत मला या चार प्रकारच्या तुलना दिसतात. कोणत्या ते पाहूया.

अमक्याला जशी जोडीदार मिळाली तशीच व्यक्ती मलाही मिळाली पाहिजे- या प्रकारच्या तुलनेत मुलं-मुली आणि त्यांचे पालक दोघेही रमतात. ‘माझ्या ताईचा नवरा आहे ना, अगदी तसाच मला हवा.’  किंवा ‘मोठ्या सुनेसारखीच दुसरीही सून मिळाली म्हणजे फारच छान!’ अशा प्रकारची वाक्य अनेकदा कानावर येतात. डोळ्यासमोर एखादं उदाहरण असेल, आणि ते चांगलं असेल, तर तोच का बरं निकष ठेवू नये असा विचार डोक्यात येणं स्वाभाविक आहे. ‘सेटिंग द बार हाय’ असं जे इंग्रजीत म्हणलं जातं त्यातलाच हा प्रकार. पण गडबड अशी होते की माणूसप्राणी हा अशा एखाद्या सरसकटीकरणात बसणारा नव्हे. आपण ज्या व्यक्तीच्या जोडीदाराशी तुलना करू बघतो त्या व्यक्तीसारखे तरी आपण कुठे असतो? ‘माझ्या ताईसारखी मी नाही तर तिच्या नवऱ्यासारखाच नवरा मला मिळाला तर कसं काय बरं चालेल?’ हा मुद्दा नको का विचारांत घ्यायला? किंबहुना आपण सगळेच एवढे वेगळे आहोत, क्लिष्ट आहोत, की दुसऱ्याच्या बाबतीत अगदी ‘परफेक्ट’ वाटणारी गोष्ट तुमच्या बाबतीत तशीच ठरेल ही शक्यता तशी कमीच आहे.

कल्पनेतल्या प्रतिमेशी तुलना- अनेकांच्या मनात जोडीदाराबद्दल एक काल्पनिक प्रतिमा असते. ‘मेरे ख्वाबों में जो आये’, नाहीतर ‘मेरे सपनों की रानी’ म्हणत, ही प्रतिमा गोंजारून जपून ठेवलेली असते. भेटणारी व्यक्ती आणि ही प्रतिमा यांची तुलना होतेच होते. या प्रतीमेच्याच प्रेमात आपण एवढे असतो, की त्यापेक्षा एक कणही वेगळा सहन करणार नाही अशी जणू प्रतिज्ञाच केलेली असते. जुलैमधल्या याच ठिकाणच्या लेखात आपण ‘प्रतिमेच्या चौकटी’विषयी सविस्तर चर्चा केली होती. मला वाटतं, प्रतिमेच्या चौकटीत न रमता, प्रतिमेशी तुलना न करता समोर असणाऱ्या व्यक्तीला स्वतंत्र व्यक्ती म्हणून मान देत बघणं आणि जाणून घेणं हा मार्ग अधिक योग्य.  

उपलब्ध असणाऱ्या दोन पर्यायांमध्ये तुलना- एखाद्या विवाहसंस्थेच्या वेबसाईटवर नांव नोंदवल्यावर अनेक पर्याय दिसू लागतात. फ्लिपकार्ट किंवा अॅमेझॉन सारख्या वेबसाईटवर जसा दोन वस्तूंमध्ये तुलना करण्याची सोय असते, तसं काहीसं आपल्या डोक्यात सुरु होतं. जो सर्वोत्तम असेल तो जिंकेल अशा अविर्भावात जणू, पर्यायांची तुलना सुरु होते. विशेषतः आपल्याला आलेल्या इंटरेस्ट रिक्वेस्ट्स बाबत तर हे अधिकच होतं. या प्रकारातला सगळ्यात मोठा तोटा असा की, मला नेमकं काय हवंय, माझ्यासाठी अनुरूप काय असणार आहे या मूलभूत विचारांपेक्षा तुलनेत वरचढ ठरणाऱ्याकडे प्राधान्याने लक्ष दिलं जातं. आणि एकदा का आपल्याही नकळत आपण या तुलनेच्या मार्गावर जाऊ लागलो की शॉपिंग करताना अनेकांचं होतं तसं- “अजून थोडं थांबलं तर अजून चांगलं काहीतरी मिळेल” सारखे विचार बळावतात. हे काही फार बरं लक्षण नव्हे.

 

दुसऱ्याची स्वतःशी तुलना- जोडीदार शोधताना ही चौथ्या प्रकारची तुलना अगदी प्रत्येक टप्प्यावर असते. ‘आपल्या तोलामोलाचं खानदान असावं’ असं म्हणतच जोडीदाराचा शोध सुरु होतो. आता हे तोलामोलाचं बघताना, जात-पैसा-मालमत्ता-समाजातला मानसन्मान अशा गोष्टी प्राधान्याने पुढे येतात. तिथे तुलना झाली की ‘दिसणं’ महत्त्वाचं ठरतं. जोडीदाराच्या उंचीबाबत अगदी कट्टर अपेक्षा ठेवणारे भेटतात. “अहो, जोडीदाराबाबत किमान ५ फूट ४ इंच अशी अपेक्षा आमची असताना तुम्ही ५ फूट साडेतीन इंच उंची असणाऱ्या मुलाचं प्रोफाईल कसं काय सुचवलंत?”, असं म्हणणाऱ्या मंडळींकडे बघून माझी आई तर म्हणते – “अगदी इंच इंच लढवतायत!”. त्यातही समोरच्या व्यक्तीची आपल्याशी तुलना करताना पडद्यामागे असणारा ‘लोक काय म्हणतील’ हा विचार डोकावत नाही असं खात्रीशीरपणे सांगता येत नाही. लोकांसमोर दोघे नवरा बायको म्हणजे ‘अगदी लक्ष्मी नारायणाचा जोडा’ दिसले पाहिजेत, असा अट्टाहास येऊ लागला म्हणजे मग हे इंच इंच लढवणं सुरु होतं. माझा जोडीदार हा मला तुल्यबळ असण्यापेक्षा मला अनुरूप असावा यासाठी प्रयत्न करण्यात प्रगल्भता आहे.

मानवाच्या इतिहासात तुलनेचा नेहमीच तोटा झालाय असं नाही. जोडीदार निवडीच्या प्रक्रीयेबाबतीत मात्र या चारही प्रकारच्या तुलनेचे तोटेच अधिक आहेत. ‘तुलना करणे’ हे आपल्या नैसर्गिक स्वभावातच आहे कदाचित. त्यामुळे तुलनांच्या या चक्रव्युहात आपण अगदी अलगद अडकत जातो. आणि अभिमन्यूसारखी अवस्था होऊन त्यातून बाहेर पडणं कठीण होऊन बसतं. अर्थातच थोड्याश्या प्रयत्नांनी आणि सजग राहून, हे टाळता येणं शक्य आहे. तुलनेचा काही प्रमाणात दिशादर्शक म्हणून उपयोग होऊ शकतो, हे अनेकांचं असणारं म्हणणं मला मान्य आहे. पण म्हणून त्यावर विसंबून राहणं मात्र शुद्ध वेडेपणाचं वाटतं मला. स्टीव्हन स्पीलबर्गच्या ‘लिंकन’ सिनेमात एक अप्रतिम संवाद आहे. त्यात अब्राहम लिंकन म्हणतो, ‘दिशा दाखवणारा कंपास हा तुम्हाला बरोब्बर दिशा दाखवेल पण त्या दिशेला असणारे खाचखळगे तो सांगत नाही!’. आणि म्हणूनच सगळ्या प्रकारच्या तुलनेला जरा किनाऱ्यावर ठेवून, मगच जोडीदार शोधण्यासाठी मुशाफिरी करण्यात शहाणपण आहे, नाही का?!

(दि. ३ नोव्हेंबर २०१८ रोजी प्रकाशित झालेल्या महाराष्ट्र टाईम्सच्या मैफल या पुरवणीत प्रसिद्ध.)