गोष्टी सोप्या करण्याचा मार्ग!

लहानपणापासूनच मला नकाशांचं प्रचंड आकर्षण होतं. तासन् तास मी नकाशांमध्ये रंगून जायचो. शाळेत टीचर्सरूम मध्ये जगाचा एक आणि भारताचा एक असे भले मोठे नकाशे होते. एकदा वर्गात तास चालू असताना मी टीचर्स रूम मध्ये तो नकाशा बघत बसल्यावर सरांचा ओरडाही खाल्ला होता. पाचवीत होतो मी तेव्हा.

घरी आईनी एकदा अटलास आणून दिला. प्रत्येक पानावर नकाशेच नकाशे! किती हरखून गेलो होतो मी. प्रत्येक खंडाचा नकाशा. भारताच्या प्रत्येक भागाचा एक सविस्तर नकाशा. महाराष्ट्राचे तर अनेक नकाशे. पाऊस, पिके, नद्या, खनिज सगळं सगळं दाखवणारे! मजा यायची जाम...

लहानपणी बहुतेक मुलांना नकाशांचं आकर्षण असतं. माझं ते अद्याप टिकून आहे. आणि ते कधी जाईल असंही वाटत नाही मला. नकाशे बघण्यात मी आजही रंगून जातो. सगळ्यात पहिल्यांदा ज्यावेळी ‘गुगल अर्थ’ मी बघितलं, त्यावेळी तर मी अक्षरशः वेडा झालो. त्या पृथ्वीवर मी आधी आशिया मग भारत मग पुणे शोधात शेवटी माझं घरही शोधलं तेव्हा काहीतरी प्रचंड मिळाल्याचा आनंद मला झाला होता!

माणसाला मोठ्या गोष्टी छोट्या स्वरुपात मॉडेल म्हणून दाखवण्याची आंतरिक इच्छा फार पूर्वीपासून असणार. म्हणूनच त्याने आपल्या गुहेत मी शिकार कशी करतो वगैरे गोष्टी कोरून ठेवल्या! आदिवासी शिल्पांमध्ये आणि चित्रांमध्ये गावं काढलेली असतात. ती गावं म्हणजे दुसरं तिसरं काही नसून नकाशेच तर आहेत! जुने पुराणे नकाशे बघितले (फिल्म्स, प्रदर्शनं अशा ठिकाणी..!) तर त्यात अशाच पद्धतीने गोष्टी दाखवलेल्या असत. प्रमाणबद्ध नसायचे ते नकाशे पण होते नकाशेच न! प्रत्यक्षातल्या गोष्टींचा अंदाज यावा म्हणून कागदावर रेखाटलेली द्विमितीय प्रतिकृती! त्यातही डोंगर दऱ्या विशिष्ट खाणाखुणा करून दाखवल्या जायच्या. अशा पद्धतीने हळूहळू नकाशे रेखाटावे कसे याचं शास्त्रच तयार होत गेलं. त्याला म्हणतात नकाशाविद्या, इंग्लिशमध्ये कार्टोग्राफी.

नकाशा हा प्रकार केवळ एखादी भौगोलिक जागा समजावून सांगण्यासाठीच वापरली जाते असे नाही. अनेक प्रेझेंटेशन्स वगैरे मध्ये अवघड गोष्टी समजावून सांगताना वापरला जाणारा “फ्लो चार्ट” हा एक प्रकारचा नकाशाच तर असतो. खरेदी विक्रीचे चढ उतार वगैरे दाखवणारा ग्राफ ही एक प्रकारचा नकाशाच असतो. आपली वंशावळ दाखवताना कोण कोणाचा मुलगा असं त्या आकृतीमध्ये किती सोपं जातं समजायला! एकूणच आपलं सगळं जीवनच नकाशामय झालंय!

मुळात माणसाला चित्र स्वरुपात असलेल्या गोष्टी आवडतात, भावतात, पटकन समजतात. गोष्टी सोप्या करून सांगण्यासाठी नकाशे वापरतात. आर्किटेक्ट किंवा बिल्डर आपल्या घराचा प्लान आपल्यासमोर ठेवतो तो नकाशाच तर असतो!

प्रवासाला निघालो आणि जिथे जाणार असतो तिथला नकाशा बघतो. गुगल मुळे हे आजकाल फारच सोपं झालंय!

नकाशांची ही महती आपल्या सरकारला फारशी कळली नसावी किंवा कळूनही लोकांना गोष्टी सहज कळण्यासाठी नकाशे वापरावेत ही संकल्पना सरकारी बाबूंना विशेष रुचली नसावी. आम्ही ‘परिवर्तन’चं काम ज्यावेळी सुरु केलं त्यावेळी पुण्यातल्या वॉर्डस् चे नकाशे हवे होते. पण सहजपणे ते कुठेच मिळेनात. शेवटी बराच आटापिटा करून ते मिळाले. यावेळच्या महापालिका निवडणुकीत नवीन प्रभागांचे नकाशे सहज मिळाले ही गोष्ट खरी आहे. पण अजूनही विधानसभा आणि लोकसभा मतदारसंघ यांचे नकाशे सहजपणे उपलब्ध होत नाहीत हे वास्तव आहे. महापालिकेच्या संकेतस्थळावर खरे तर महापालिका ज्या सुविधा देते त्या शहरात कुठे कुठे आहेत कशा आहेत या सगळ्या गोष्टी दर्शवणारा एक किंवा अनेक नकाशे असले पाहिजेत. पण यातले काहीही महापालिकेच्या संकेतस्थळावर नाही. आजकाल कित्येकांच्या हातात मोबाईल आणि त्यात इंटरनेट असताना सरकारी यंत्रणांनीही अद्ययावत राहण्याची गरज आहे.

मध्ये शहरातल्या सार्वजनिक स्वच्छतागृहांचा प्रश्न काही वर्तमानपत्रांनी लावून धरल्यामुळे चर्चेत आला होता एकदम. सार्वजनिक स्वच्छतागृहे नेमकी कुठे आहेत कशी आहेत याबद्दल सुतराम कल्पना तुम्हाला बसल्या जागी येत नाही. अख्ख्या ऑस्ट्रेलिया मध्ये, एखादे शहर नव्हे, अख्ख्या देशात कुठे कुठे स्वच्छतागृहे आहेत याचा नकाशा इंटरनेटवर बघण्यास उपलब्ध आहे! म्हणजे तुम्ही प्रवासाला निघालात तर तुम्हाला मोबाईलवर सहज हवी ती माहिती योग्य वेळी उपलब्ध होईल!

इतकेच नव्हे तर पोलीस स्टेशन, अग्निशमन दल, जवळचे हॉस्पिटल, पेट्रोल पंप, मेकानिक अशा महत्वपूर्ण आणि अचानक गरज पडू शकेल अशा गोष्टी नकाशावर का असू शकत नाहीत? केवळ शहरातच नव्हे तर हायवेज वर हे उपयोगी पडू शकेल. अशा अनेक गोष्टी करता येण्यासारख्या आहेत. उदाहरणार्थ आता गणेशोत्सव आहे. कुठल्या कुठल्या रस्त्यावर मांडव उभे असतील हे नकाशावर दिसू शकेल? का नाही? उपलब्ध तंत्रज्ञान पाहता हे फार अवघड मुळीच नाही. गर्दीच्या वेळी कुठल्या रस्त्यावर किती ट्राफिक आहे हे नकाशावर दिसू शकते! संध्याकाळी कर्वे रस्ता गर्दीने पूर्ण भरल्यामुळे नकाशात तो लाल दिसू लागला! हेही होऊ शकते की! किंवा अगदी सोपे म्हणजे कोणतं अधिकारी कोणाला उत्तरदायी आहे याची एक सुटसुटीत आकृती किंवा Organogram असू शकतो! नागरिकांना आपले सरकार किती सहज कळेल या पद्धतीमुळे. माहितीच्या अभावामुळे जो शासकीय यंत्रणा आणि नागरिक यांच्यातला दुरावा आहे तो दूर करायला अशा सोप्या गोष्टींचा अगदीच उपयोग होऊ शकतो.

नकाशांमुळे (इथे नकाशा हा शब्द नकाशे, आलेख, आकृत्या, फ्लो चार्ट, Organogram इ. सगळ्याला मिळून वापरला आहे!) गोष्टी समजायला सोप्या जातात. समजलेल्या गोष्टी जवळच्या वाटतात... आणि म्हणूनच सरकारी बाबूंनी याचा विचार करायला हवा की लोकांना सरकार आपलं वाटावं असं वाटत असेल तर त्यांना हवी ती माहिती त्यांना समजेल अशा सुटसुटीत पद्धतीने उपलब्ध करून द्यायला हवी. ४००० पानांचा एखादा अहवाल देण्यापेक्षा चार आलेख जास्त लोकांना भावतात, समजतात!

गोष्टी सुटसुटीत आणि सोप्या करण्याचा नकाशे हा एक (एकमेव नव्हे! पण नक्कीच प्रभावी) मार्ग आहे!