अहंगंडाचं करायचं तरी काय?

मध्यंतरी एका लग्नाला उभ्या असणाऱ्या मुलीचे वडील मला भेटायला आले होते. मला म्हणाले, “कानिटकर, तुम्हाला सांगतो, एकदम भुक्कड लोक आम्हाला अप्रोच करतात. म्हणजे ज्यांच्याकडे माझी मुलगी ढुंकूनही बघणार नाही अशी मुलं इंटरेस्ट रिक्वेस्ट पाठवतात.”, त्यांच्या बोलण्याच्या स्वरांतून,चेहऱ्यावरच्याहावभावातून,देहबोलीतून इतरांबद्दलची तुच्छता आणि स्वतःबद्दलची, विशेषतः आपल्या मुलीबद्दलची, श्रेष्ठ असण्याची भावना ओसंडून वाहात होती. लग्नासाठी जोडीदार निवडीच्या प्रवासात आपल्याला अनुरूप असा जोडीदार निवडण्याचा विचार करणं यात काहीच गैर नाही. ‘माझ्या अपेक्षा अमुक अमुक आहेत, आणि त्यात न बसणारीस्थळं मला येत आहेत’ अशा आशयाचं बोललं गेलं असतं तर ते समजण्यासारखं होतं. कारण ते झालं परिस्थितीनुसार आणि गरजेनुसार केलं गेलेलं विश्लेषण (analysis). पण ‘आम्ही काही निकष आम्ही ठरवले आहेत आणि त्यात न बसणारी सगळी मंडळी भुक्कड आहेत’ या न्यायाधीश बनून निवाडा द्यायच्या (judgemental) मानसिकतेचं करायचं काय? एवढा पराकोटीचा अहंगंड नेमका येतो कुठून?

लग्नासाठी जोडीदार निवडण्याच्या प्रक्रियेत ‘स्थळ/घराणं तोलामोलाचं असावं’ असं म्हणण्याची एक मध्ययुगीन पद्धत आहे. मध्ययुगात उत्पन्न, मानमरातब, घराणं (म्हणजे बहुतांशवेळा जातीनुसार असणारी उच्चनीचता), जमीनजुमला एवढ्या काही मोजक्या गोष्टी बघितल्या म्हणजे एखादं स्थळ तोलामोलाचं आहे किंवा नाही याचा फैसला होत असे.  गंमतीचा भाग असा की यात फार फरक पडलाय असं मला वाटत नाही. काळानुसार त्यात शिक्षणासारख्या गोष्टीची भर पडली आहे, पण मूलभूत मानसिकता बदललेली नाही. ‘ठरलेल्या निकषांमध्ये न बसणारी मंडळी ही हीन दर्जाची आहेत,तुच्छ आहेत, आणि मी या निकषांमध्ये बसणारी व्यक्ती असल्याने अर्थातच श्रेष्ठ आहे, जगातल्या सर्वोत्तम गोष्टी मिळण्यासाठी पात्र आहे (I deserve the best) आणि म्हणूनच इतर तुच्छ जगाने माझं ऐकावं- त्यातच जगाचं भलं आहे’, अशी सगळी विचारांची साखळी निर्माण होते. आणि अशी सगळी विचारधारा असेल तर जोडीदार मिळणं तर कठीण आहेच, पण मिळाल्यावर ते नातं टिकवणं आणि फुलवणं अजूनच कठीण आहे. कारण अशावेळी,नात्यांत गरजेची असणारी अत्यंत महत्त्वाची गोष्ट हरवलेली असू शकते आणि ती म्हणजे परस्परांबद्दलचा आदर.

अमिताभ बच्चन किंवा सचिन तेंडूलकर या मंडळींबद्दल आपल्याला अनेकदा ऐकायला मिळतं की, हे आपापल्या क्षेत्रात इतके महान असले तरी, एखाद्या नवख्या अभिनेत्याला किंवा खेळाडूला अतिशय आदराने आणि आपुलकीने वागवतात. समाजाच्या दृष्टीने ठरलेल्या निकषांनुसार अतिशय श्रेष्ठ असणाऱ्या अशा मंडळींकडूनही प्रत्येक माणसाला माणूस म्हणून आदराने वागवण्याची उदाहरणं दिसतात तेव्हा इतरांकडून असं का बरं होत नाही हा प्रश्न पडतोच पडतो.मला वाटतं या सगळ्यामागे कदाचित, एक फार महत्त्वाचा स्वभावगुण कुठेतरी मागे पडलेला असणं हे कारण असावं. आणि तो स्वभावगुण म्हणजे ‘कुतूहल’. या कुतूहल नावाच्या किड्याला आपण आपल्या मनात विकसितच होऊ देत नाही की काय असा मला प्रश्न पडतो. पु.लं.च्या एका लेखनात त्यांनी याला ‘गप्प बसा’ संस्कृती म्हणलंय. इतर माणसांबद्दल, त्यांच्या जगण्याबद्दल, त्यांच्या विचारांबद्दल, त्यांच्या भावनांबद्दल, त्यांना आलेल्या अनुभवांबद्दल जाणून घ्यावं हे कुतूहल असलं पाहिजे. जगाच्या एका कोपऱ्यात आयुष्यातला बहुतांश काळ काढत, अगदी मोजक्या मंडळींशी नेमाने संवाद साधत, ठराविक परिघातल्या प्रसिद्धी माध्यमांचा आस्वाद घेत आपल्या इंद्रियांच्या क्षमतेनुसार आपण अनंत प्रकारची माहिती गोळा करत असतो. आणि आपल्या मेंदूच्या क्षमतेनुसार त्याचा अर्थ लावत असतो. आणि हे जे काही आपण आपलं मत तयार करायला वापरतो, ते जगातल्या एकूण माहिती, अनुभव, घटना, ज्ञान या सगळ्याच्या समुद्रातला एखादा थेंब आहे फक्त. अशावेळी कोणतीही आवश्यकता नसताना, हातात न्यायाधीशाचा हातोडा घेऊन समोर येणाऱ्या व्यक्ती आणि घटनांचा निवाडा करण्याचं ओझं आपण स्वतःहूनच कशासाठी घेतो? एकदा ते ओझं घेतलं की मी श्रेष्ठ आहे ही भावना फुलू लागते, एखाद्या अधिकाराच्या पदाच्या खुर्चीत बसलेल्या माणसाचा अहंभाव फुलावा तशी. न्यायाधीशाच्या भूमिकेत गेल्यावर कशाला चूक-बरोबर म्हणायचं याचे नेमके निकष ठरवणं गरजेचं असतं. आणि मग आपण ज्या निकषांवर सर्वोत्तम ठरू असे निकष तेवढे योग्य असं म्हणत आपण निवाडे द्यायला सुरुवात करतो. आणि त्यातून ‘भुक्कड माणसं आम्हाला अप्रोच करतात’ यासारखी वक्तव्य बाहेर येतात.

लग्नाकडे, जोडीदार निवडण्याकडे खरंतर खूप वेगळ्या पद्धतीने बघायची गरज आहे. लग्न ही गोष्ट दोन्ही व्यक्तींनी, दोन्ही कुटुंबांनी एकमेकांना विचार आणि अनुभव यांनी समृद्ध करणारी बनायला हवी. आणि त्यासाठी किमान कुतूहलाने एकमेकांकडे बघण्याची गरज आहे. मी माझ्या क्षमतेनुसार जे श्रेष्ठत्वाचे निकष ठरवले आहेत त्या पलीकडे जाऊनही समोरच्या मंडळींमध्ये देण्यासारखं बरंच काही असू शकतं याची जाणीव ठेवून तसा शोध घेतला पाहिजे. जगात सातशे कोटीपेक्षा जास्त लोक आहेत. या प्रत्येकाचे अनुभव, विचार, त्यांना बघायला-ऐकायला मिळणाऱ्या गोष्टी (exposure), आणि या सगळ्यावरचं त्यांचं स्वतःचं अर्थ लावणं (interpretation), विश्लेषण (analysis) हे केवढं वेगवेगळं आणि अक्षरशः अद्भुत असू शकतं. प्रत्येकाचं म्हणणं आपल्याला पटेलच असं नाही, आवडेल असंही नाही. पण किमान; ते अस्तित्वात आहे, त्यामागे एक विचार आणि अनुभवांची साखळी आहे, या गोष्टी विचारांत घेत त्या व्यक्तींना आदर तर देऊ शकतो ना आपण? आणि आदर द्यायचा म्हणजे सांष्टांग नमस्कार घाला असं नव्हे. तशा दिखाव्याची गरजही नाही. पण संवादात आणि वागणुकीत किमान आवश्यक सौजन्य देखील आपल्या वागण्यात का असू नये? सुसंस्कृत समाजात सौजन्य ही एक महत्त्वाची गोष्ट आहे. ती नसेल तर मध्ययुगीन जगातच आपण अडकलो आहोत हे समजून घ्यायला हरकत नाही.

या अहंगंडाचा एक भयानक दुष्परिणाम दिसतो जेव्हा नकार स्वीकारावे लागतात. ‘आपण एवढे श्रेष्ठ, आपण एवढे महान आणि समोरची यःकश्चित व्यक्ती मला नाकारते म्हणजे काय?’ असा विचार करत आधी राग, मग दुसऱ्याला कमी लेखणं आणि मग नैराश्य असा प्रवास होतो. अरेंज्ड मॅरेजच्या प्रक्रियेत नकार पचवता न आल्याने नैराश्य आलेली उदाहरणं कमी नाहीत. उलट दिवसागणिक वाढतच चालली आहेत. आपल्याला हे हवंय का याचा एक समाज म्हणून विचार करायला हवा. न्यायाधीशाच्या भूमिकेत न जाता स्वच्छ मनाने, खुल्या मेंदूने व्यक्तींकडे बघायला हवं. कोणत्याही निर्णयप्रक्रियेत घ्यावी लागणारी विश्लेषक ही भूमिका आणि निवाडा देणाऱ्या न्यायाधीशाची भूमिका यातली पुसट रेषा समजून घ्यायला हवी. एका सौजन्यपूर्ण समाजासाठी हे आवश्यक आहे. जमेल ना आपल्याला?!

या सगळ्या चर्चेच्या निमित्ताने ‘गॉडफादर’मधलं एक वाक्य आठवलं-‘कॉन्फिडन्स इज सायलेंट, इन्सिक्युरीटी इज लाऊड’. माझ्या अहंगडाच्या मागे कुठेतरी मनात असणारी असुरक्षितता आहे का?

(दि. ५ मे २०१८ रोजी प्रकाशित महाराष्ट्र टाईम्सच्या ‘मैफल’ पुरवणीत प्रसिद्ध)