हास्य महात्म्य

माझ्या कामामुळे गेल्या तीन वर्षात लग्नाला उभ्या असणाऱ्या असंख्य मुला-मुलींशी बोलता आलंय. जोडीदाराबाबत तुमच्या काय अपेक्षा आहेत असा प्रश्न विचारल्यावर अनेक अपेक्षांची जंत्री समोरून येते. त्यात वय-जात-पगार-उंची-शिक्षण अशा सगळ्या ठराविक गोष्टींचा समावेश आहे. ‘समजूतदार जोडीदार असावा’ हेही आहे. पण अगदी एका हाताच्या बोटावर मोजण्याइतके अपवाद सोडले तर बाकी कोणीही जोडीदाराची विनोदबुद्धी उत्तम असावी अशी अपेक्षा सांगितलेली नाही. मला या गोष्टीचं प्रचंड आश्चर्य वाटतं. हसणं ही एक विलक्षण गोष्ट आहे. मानव जातीला असलेलं ते एक वरदान आहे. एखादी व्यक्ती हर्षा भोगले सारखी असते की ज्याच्या प्रसन्न हसण्याने सगळं वातावरणाच प्रसन्न होऊन जातं. काही जणांचं हसणं इतकं निर्मळ असतं की त्या निर्मळतेची भूल पडावी. चोवीस वर्ष सातत्याने खेळूनही, अगदी मैदानावरच्या शेवटच्या दिवशीही विकेट

पडल्यावर सचिन तेंडूलकर तितकाच निर्मळपणे कसा हसू शकतो?!!! या निर्मळ हसण्याची पडतेच भूल. काहींचं हसणं इतकं दिलखुलास की त्या मोकळेपणामुळे समोरचाही एकदम मोकळा होऊन जावा. 'कौन बनेगा..' मध्ये अमिताभ समोरच्याला किती जास्त कम्फर्टेबल करायचा, आठवतंय?!. एखाद्याचं खुनशी हास्य ज्यामुळे समोरच्याला कापरं भरावं. एखादीच माधुरी नाहीतर मधुबाला जिच्या केवळ एका हास्यासाठी लाखो लोक दिवाने व्हावेत. एखादीच मोनालिसा, जिच्या स्मित हास्यावर शेकडो वर्ष उलटली तरी चर्चा थांबत नाहीत.

सामान्यतः ओळखीचा माणूस समोर दिसला तर त्याच्याकडे पाहून आपण हसतो आणि समोरचाही माणूस हसूनच प्रतिसाद देतो. जगात कुठेही गेलात तरी यामध्ये फरक पडणार नाही. कारण हीच माणसाची स्वाभाविक प्रतिक्रिया असते. 'शिष्टाचार' या नावाखाली निर्मळ आणि स्वच्छ हसण्याची फार गळचेपी केली आहे. उगीचच थोडसंच कसनुसं हसायचं किंवा हसताना आवाज करायचा नाही.. असल्या फालतू आणि फुटकळ शिष्टचारांमुळे अनेक जण मोकळेपणे हसणं विसरून गेले आहेत की काय असं मला वाटतं. माझ्या ओळखीत काही मंडळी आहेत, कदाचित त्यांच्या मते हसायला पैसे पडतात. त्यामुळे रस्त्यात वगैरे दिसल्यावर ओळख दाखवायला आपण जरी हसलो तरी ही मंडळी चेहऱ्यावर मख्ख. किंवा फार फार तर ओळख दाखवणारी अल्पशी हालचाल, एखाद दुसरी सुरकुती पडेल चेहऱ्यावर इतकीच. यामागे नेमकं काय कारण असतं हे मला कधीच न उलगडलेले कोडं आहे. लोक एकमेकांकडे बघून सहज हसत का नाहीत?

माझा एक मित्र म्युझिक अरेंजर आहे. दिवसातले १२-१४ तास तो कामात असतो. कामाचा थकवा तर येतोच. पण कामाच्या ठिकाणी असलेल्या मंडळींनाही खूप वेळच्या कामामुळे खूप ताण पडतो. अशा वेळी हा पठ्ठ्या आपल्या धमाल विनोद बुद्धीच्या सहाय्याने सगळं वातावरण सतत हसवत ठेवतो. तुफान विनोदांमुळे वातावरण हलकं फुलकं राहून थकवा कमी होतो आणि शिवाय कामही अतिशय उत्तम होतं असा त्याचा अनुभव आहे. बहुधा सचिन तेंडूलकर एकदा एका मुलाखतीत म्हणला होता, "टीम मध्ये धमाल वातावरण ठेवणारे दोन खेळाडू आहेत- एक युवराज आणि दुसरा हरभजन. हे दोघे सतत इतरांची थट्टा करणे खोड्या काढणे अशा गोष्टी करून टीम ला हसवत राहतात. ड्रेसिंग रूम मधेच आम्ही इतके मस्त वातावरणात असतो की साहजिकच त्याचा उत्कृष्ट परिणाम आम्हाला खेळताना दिसून येतो." 

मध्यंतरी आलीया भटने याबाबत एक फार सुंदर उदाहरण सगळ्यांसमोर ठेवलं. टीव्हीवरच्या एका कार्यक्रमात तिने चुकीचं उत्तर दिलं आणि मग त्यानंतर इंटरनेटवर लोकांनी तिची यथेच्छ थट्टा केली. तिच्या ज्ञानावर, तिच्या बुद्धिमत्तेवर अनेक विनोद झाले. पण तिने या सगळ्यावर कडवटपणे प्रतिक्रिया दिली नाही. ना ती स्वतःच्या कोशात निघून गेली. उलट तिनेही ही मजा खूप खिलाडूपणे घेतली. तिने स्वतःवरही विनोद केले. मला वाटतं सार्वजनिक जीवनातच नव्हे तर आपल्या सर्वांच्या रोजच्या खाजगी जीवनात सुद्धा अशी उदाहरणं कमी बघायला मिळतात. स्वतःवरही हसता येणं हे प्रगल्भतेचं लक्षण आहे. इतकंच नव्हे तर स्वतःला आणि दुसऱ्यालाही, आहे तसं विनाअट स्वीकारण्याचं हे एक लक्षण आहे. सुदृढ नात्यासाठी ही गोष्ट किती महत्त्वाची आहे हे काय वेगळं सांगायला नको.

जोडीदार मस्त हसणारा असावा, त्याची/तिची विनोदबुद्धी तल्लख असावी, माझ्या किंवा इतरांच्याही चांगल्या विनोदांना दाद देणारा असावा अशी अपेक्षा का बरं असत नाही? आपल्या रोजच्या आयुष्यात कितीतरी अडचणी सातत्याने येत असतात. अनेक प्रश्न, अडचणी, समस्या वगैरे वगैरे मधून कोणाची सुटका झालीये? पण अशावेळी विनोदबुद्धीच कामाला येईल. जोडीदार निवडताना, विशेषतः अरेंज मॅरेजबाबत, विनोद बुद्धी हा मुद्दा कमालीचा दुर्लक्षित झाला आहे असं मला फार वाटतं.  लग्नानंतरचं सहजीवन समृद्ध होण्यासाठी हास्यविनोद, थट्टा-मस्करी या गोष्टींची नितांत आवश्यकता आहे. लग्नाकडे ‘ही काहीतरी फार गंभीर गोष्ट आहे’ अशा अविर्भावात कायम बघितलं गेलं असल्याने जणू विनोदबुद्धी आता काय कामाची नाही, असा विचार नकळतच होत असावा का? का हे फक्त लग्न ठरवण्याच्या प्रक्रीयेपुरतं मर्यादित नाहीये? एकुणातच आपण हसण्याला घाबरायला लागलोय का? आजकाल पटकन कोणाच्याही कधीही भावना दुखावल्या जातात त्यामुळे थट्टा-मस्करीचं अवकाश छोटं होतंय की काय? आपल्याला विचार करायला हवा. स्वतःवर, दुसऱ्यावर, जगावर हसता यायला पाहिजे. तसा हसणारा आणि साथ देणारा जोडीदारही पाहिजे. असं वाटण्याची शक्यता आहे की, या मी मांडतोय त्या गोष्टी फारच वरवरच्या आहेत किंवा लग्नासारख्या गांभीर्याने घ्यायच्या गोष्टीला उथळ बनवत आहेत. पाश्चिमात्य जगात ‘डेटिंग’च्या पद्धतीत विनोदबुद्धीला विशेष महत्त्व देणं हे समाजमान्य असल्यासारखं आहे, असं म्हणतात. पण डेटिंग आणि लग्न यात फरक आहे असं म्हणत विनोदबुद्धीला उथळ मानायची चूक आपण का करावी?! मानवी नाती, फक्त लग्नाचंच नातं नव्हे तर सर्वच, ही गांभीर्यानेच घ्यायची गोष्ट आहे असं मी मानतो, पण गांभीर्याने घ्यायचं म्हणजे चेहऱ्यावर इस्त्री मारून हास्यविनोद टाळून जगायचं असं थोडीच आहे?!

जोडीदार निवडताना वय-जात-पगार-उंची-शिक्षण या गोष्टी दुय्यम आहेत. मस्त हसण्याची मुभा आणि

संधी नसेल, तर सगळ्या गोष्टी असूनही सहजीवनात गडबड होईल. चढ-उतार, समस्या, अडचणी या गोष्टी सगळ्यांच्या आयुष्यात येतात आणि जोडीदारासह आपण त्यांना तोंड देतो तेव्हा आपणच एकमेकांचे ऊर्जा स्त्रोत असतो. आता जर त्यावेळी आपण चिडचिड करणारे किंवा सदैव गंभीर आणि काहीतरी भयंकर घडत असल्यासारखे असू तर हा ऊर्जा स्त्रोत आटेल की वाढेल?  आपल्या आणि आपल्या जोडीदाराच्याही रोजच्या आयुष्यातले ताण-तणाव कमी होतील की वाढतील? विनोदबुद्धी असणं हे कठीण प्रसंगांना तोंड देण्याची क्षमता उत्तम असण्याचं लक्षण आहे. पाडगावकरांनी आपल्या एका कवितेत म्हणलंय तसं, काही माणसं ‘एरंडेल प्यायल्यासारखं आयुष्य पीत असतात’, असंही जगता येईलच की, पण तो मार्ग आपल्याला हवाय का? नसेल तर सुरुवात स्वतःपासून करायला हवी. जोडीदाराबरोबर समृद्ध आयुष्य जगण्यासाठी, आपणही दुसर्‍याचे जोडीदार होणार आहोत हे लक्षात ठेवून, दिलखुलास हसण्याची, थट्टा मस्करी करण्याची आणि अर्थातच, पचवण्याचीही (ते जास्त महत्त्वाचं!) क्षमता आपल्या अंगी असली पाहिजे याचे प्रयत्न करायला हवेत. फार अवघड नाही हे. जमेल नक्की सगळ्यांना. असंच दिलखुलासपणे, निर्मळपणे हसणारं जग निर्माण करता येईल. करूया ना?

(दि. १० फेब्रुवारी २०१८ रोजी प्रकाशित झालेल्या महाराष्ट्र टाईम्सच्या मैफल या पुरवणीत प्रसिद्ध.)